________________
દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય
નથી. આથી તો આ જગતનાં સર્વ પરિણામોને કેવળ તે તે ગુણ-પર્યાયો જ માનવા પડશે પરંતુ તેમ માનવાથી દ્રવ્યત્વરૂપ ગુણ-પર્યાયના આધાર તત્ત્વનો જ અપલાપ થઈ જતાં સર્વત્ર કેવળ એકાંતિક તેમ જ આત્યંતિક ક્ષણિકતા જ પ્રાપ્ત થશે જ્યારે અનુભવે અવિરુદ્ધ તત્ત્વતઃ દ્રવ્ય નિત્ય હોય છે જે ત્રિકાલિક સકલ ગુણ-પર્યાયનો આધાર છે.
એક અનેકરૂપથી એણી પરે, ભેદ પરસ્પર ભાવો રે; આધારાધેયાદિક ભાવે, ઇમ જ ભેદ મન લ્યાવો રે. જિનવાણી રંગે મન ધરીએ...(૧૫)
૨૬
દ્રવ્ય એક છે, જે અનેક ગુણ-પર્યાયોના આધારરૂપ છે. જ્યારે એક દ્રવ્યને આશ્રીતે રહેલા અનેક ગુણો પોતપોતાના ભાવે પરિણમનમાં અનેકવિધ પરિણમનતા દ્રવ્યને પ્રાપ્ત થાય છે. તેમ છતાં તે સઘળાયે ભિન્ન ભિન્ન ગુણોની ભિન્ન ભિન્ન પરિણમનતાને દ્રવ્યત્વે તો એકધારત્વે તો એકત્વપણું છે. એમ સમજવું. આથી જ તો આત્માના ભિન્ન ભિન્ન પ્રદેશે વીર્ય ગુણનું પ્રવર્તન ભિન્ન ભિન્ન શક્તિવાળું હોવા છતાં, સર્વ આત્મપ્રદેશે બંધ એકસરખો થાય છે. તેમ જ નિરાવર્ણતા એટલે કે ગુણલબ્ધિ સર્વ પ્રદેશે એકસરખી હોય છે.
દ્રવ્ય આધાર ઘટાદિક દીએ, ગુણ-પર્યાયો આધેયો રે; રૂપાદિક એકેન્દ્રિય ગોચર, દોય ઘટાદિક વંઓ રે... જિનવાણી રંગે મન ધરીએ...(૧૬) વળી પણ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયની જે કથંચિત ભેદાભેદતા છે તેને દૃષ્ટાંતથી સમજાવે છે કે જેમ માટીના ઘટરૂપ દ્રવ્યમાં તેની આકૃતિ અને વર્ણાદિ તે ઘટથી અભિન્ન છે કેમ કે તે ઘટરૂપ દ્રવ્યને આશ્રયીને (આધારે) તે ઘટ સંબંધે આધેય ભાવે રહેલા છે, જે પ્રત્યક્ષ અવિરુદ્ધ છે. વળી તેના કથંચિત ભેદ સ્વરૂપને સમજવા માટે જણાવે છે કે ઘટમાંના ભિન્ન ભિન્ન વર્ણાદિ ભાવો દરેક ઇન્દ્રિય વડે જાણી શકાય છે જ્યારે ઘટદ્રવ્યનું ઘટત્વ ચક્ષુઇન્દ્રિય તેમ જ સ્પર્શેન્દ્રિયથી પણ જાણી શકાય છે.
સંજ્ઞા-સંખ્યા લક્ષણથી પણ, ભેદ એહનો જાણી રે; સુજસ કારિણી શુભગતિ ધારો, દુર્મિત વેલી કપાણી રે. જિનવાણી રંગે મન ધરીએ...(૧૭)
