________________
पाटलीपुत्र
पाटलीपुत्र પૂર્વે ૪૮૦ માં બંધાવેલું શહેર–પટણા તે જ. : જૂની રાજધાની રાજગિર યાને ગિરિવૃજપુરમાં હતી. પણ ત્યાંથી ઉદયાવે પાટલીપુત્રમાં ફેરવી હતી. આ ઉદયાશ્વ અજાતશત્રુને પૌત્ર હત (વિષ્ણુપુરાણ, ખંડ ૪, ૮૦ ૨૪). પણ સામન્નફલ-સુત્તમાં કહ્યા પ્રમાણે એ ઉદયા અજાતશત્રુને પુત્ર હતા, પરંતુ એ દર્શકનો પુત્ર અને અજાતશત્રુને પૌત્ર હતા. એ વધારે સાબીત થયેલું છે. ( જ એ સોબં૧૯૧૩, ૫૦ ૨૫૯ ). હાલના પટણાને ઘણો થોડો ભાગ મૂળ પાટલીપુત્રવાળી જગ્યાએ આવેલો છે. અને પટણાનો મેટો ભાગ ગંગા અને સોન-નદીના પૂરમાં ઈસવી સન ૭૫૦માં તણાઈ ગયા છે. અલબરૂનીના કાલમાં એટલે ૧૦મા સૈકામાં અને અગિયારમા સૈકાના આરંભ સુધીમાં પાટલીપુત્ર નામ વપરાતું. ( અલબનીનું હિંદુસ્થાન, પુ. ૧, પા૨૦૦ ). પ્રસિદ્ધ
જ્યોતિષાચાર્ય આર્યભટ્ટ ઈસ્વી સન ૪૭૬ માં આ શહેરમાં જન્મ્યો હતો. કાત્યાયન અગર વરરૂચી અને ચાણક્ય આ શહેરમાં થઈ ગયેલા છે. વાર્તિકનો લખનાર વરરૂચી મહાનંદ, યોગાનંદ યાને ધનનંદ નામના છેલલા નંદ રાજાને મંત્રી હતા. પાટલેશ્વરી યાને પાટલાદેવીનું મંદિર અહિં આવેલું છે. બૃહદનીલાતંત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે આ દેવળ એક પીઠ છે. મેગસ્થનીસે પાટલીપુત્રનું આબેહુબ વર્ણન કર્યું છે. મેગસ્થનીસ એ સેલ્યુકસ નિકેટરે મગધના રાજા ચંદ્રગુપ્તના દરબારમાં મોકલેલે એલચી હતે. ચંદ્રગુપ્ત ઈસ્વી સન પૂર્વે ૩૨૧ થી ૨૯૭ સુધી રાજ્ય કર્યું હતું. મેગાસ્થનીસ કહે છે કે ગંગા અને એરબાઓના ( હિરણ્ય બાહુ યાને સેન ) સંગમ ઉપર લગભગ ૧૦ મિલ લાંબુ અને લગભગ ૨ મૈલ પહેળું આ શહેર આવેલું હતું. શહેરને ફરતી ૩૦ હાથ ઊંડી અને ૬૦૦ હાથ પહોળી
ખાઈ આવેલી હતી જેમાં શહેરનું ગંદવાડનું પાણી જતું હતું. શહેરના કેટની દિવાલમાં ૫૭૦ બુરજ અને ૬૪ દરવાજા હતા. આ હિસાબે શહેર વિસ્તાર ૨૩ મૈલને હતો. જે વખતે ઈસ્વી સન ૬૩૭માં યાત્રાળુ હ્યુન્સાંગ અહિં આવ્યો તે વખતે મગધદેશ કને જના રાજાઓના તાબે હતા. ઘણું કાળ સુધી જૂનું નગર તજી દેવાયેલું અને ખંડેરતી હાલતમાં હતું. અને તેની પાસે જ નવું શહેર બંધાવ્યું હતું. ડે. વાડેલનું મંતવ્ય આવું છે કે જૂના પાટલીપુત્રનું સ્થળ હજુએ મોજુદ છે. ગંગા નદીના કિનારા ઉપર સુગાંગ રાજમહેલ આવેલ હતું. (૧૧માં સૈકામાં લખાયેલું મુદ્રા રાક્ષસ, અંક ૨). કુકટારામ નામનો પ્રસિદ્ધ વિહાર પણ આ શહેરમાં હતા. આ શહેરમાં અશોકને આચાર્ય ઉપગુપ્ત રહેતા હતા ( સ્વયંભુપુરાણ, અડ૧). કુકૂટવિહાર ગંગા-નદીના જમણું કાંઠા ઉપર ઉપકઠિકારામ નામના બગીચામાં આવેલ હતી. ( ડો. આર. એલ. મિત્રનું નેપાળનું બુદ્ધિસ્ટ સંસ્કૃત વાગમય,પ૦ ૬, અશોક અવદાન ). ડો. વાડેલના મંતવ્ય પ્રમાણે નીલીમાં આવેલા સ્થળ કુમાર, સંદલપુર અને શાહ અર્ઝનીની દરગાહ એ અનુક્રમે નંદ, ચંદ્રગુપ્ત અને અશોકના સ્થળ છે. રાજમહેલની પૂર્વ–સીમા સેવઈ તળાવની પશ્ચિમ-સીમાની દિશામાં આવેલી છે. આ સીમા ધનુકીમાં થઈને જાય છે. કુમારથી તુલસીમુંડીમાંના મહારાજ-ખંડ સુધી આ સીમા ગયેલી છે (?) તુલસીમુંડી રાજાનું બજાર હતું. આગમ નામનો પાતાળ કૂવો તે જ અશોકનું ઉકળતું નરક છે એમ ડૉ૦ વાડેલનું મંતવ્ય છે. ગુનસર અથવા ગંગાસાગર નામના તળાવની પૂવે આવેલ ઈટોને ડુંગરે જેના શિખર ઉપર મહાદેવનું દેવળ આવેલું તે
Aho! Shrutgyanam
