________________
वशाली
वैशाली
ર૭ પુર જિલ્લાના દક્ષિણ ભાગને પુરાણો વૈશાલી દેશ બનેલ હતો. વૈશાલીના નાના રાજ્યની ઉત્તરે વિદહ અને દક્ષિણે મગધ દેશ આવેલા હતા. (જુઓ પાગીટરનું એન્શન્ટ કન્ટ્રીઝ ઈન ઈસ્ટ ઇંડિયા. ). લલિતવિસ્તાર પરથી એમ માલુમ પડે છે કે વૈશાલીના લેકેનું તથા વાઇઓનું પ્રજાસત્તાક રાજ હતું. બુદ્ધ કુટગારશાલા યા કુટાગાર ગૃહ નામના મહાવન (મોટુ વન) મઠમાં રહેતા હ! આ કુટાગારશાલા યા કુટાગાર ગૃહને રીસ ડેવીડસ, “ત્રિકેણઆ છત્રવાળો મંડપ' કહે છે. (જુઓ ચુલવ, પ્ર૦ ૫ ખં૦ ૧૩ અને પ્ર૭ ૧૦, ખં૦ ૧; સેકેડ બુકસ ઓફ ધિ ઈસ્ટ, પુ૦ ૧૧). તે વેશાદની ઉત્તરે બે માઈલ દૂર આવેલા હાલના બંખ નામના ગામડાની નજીકના મક ટહદ ઉકે વાનર તળાવ પર આવેલું હતું અને તેની નજીક આનન્દના અર્ધ શરીર પર ચણાવેલ કુટાગાર (બે માળવાળો) નામને મિનારો હતો. શાદની દક્ષિણે આશરે એક માઈલ દૂર બુદ્ધને આશ્રદારિકા યા અમ્બપાલી ગણિકાએ ભેટ ધરેલું આંબાવાડિયું હતું. શાદથી વાયવ્ય ખુણા પર આશરે એક માઈલ દૂર ચાપાલ આવ્યું હતું. અહિ બુધે આનંદને ઈશારો કર્યો હતો કે તેની ઈચ્છા હોય ત્યાં સુધી તે આ દુનિયામાં જીવી શકે પણ આનંદે તેને જીવવાનું કહ્યું નહતું. બુદ્ધ અને મહાવીરના સમયમાં વૈશાલી વિદેહનું પાટનગર હતું અને તે નીચે પ્રમાણે ત્રણ ભાગમાં વહેંચાયેલું હતું. અગ્નિકેણું પર આવેલું તે વૈશાલી અથવા મૂળ શાલી, ઈશાન કેણ પર આવેલું તે કુન્ડપુર યા કુંડગામ જે જેનેના ચોવીસમા યા છેલ્લા તીર્થંકર મહાવીરની જન્મભૂમિ હતી અને શહેરને પશ્ચિમ ભાગ જે વાણિયગામ કહેવાતું હતું તે (જુઓ ડૉ. હૈલેનું વાસદસાઓ, પાઠ ક ઉપરની ટિપ્પણું; V
આચારાઈગસૂત્ર અને કલ્પસૂત્ર, સેકેડ બુકસ ઓફ ધિ ઈસ્ટ, પુત્ર રર પા૦ રર૭; ). બીજી બૈદ્ધ ધર્માધિકારીએની સભા ઈ. સ. પૂર્વે ૪૪૩ માં બાલુકારામમાં મળી હતી. પણ મૅકસ મ્યુલરની માન્યતા પ્રમાણે આનન્દના શિષ્ય રેવતના અધ્યક્ષપણા હેઠળ મગધના રાજા કાલાશોકના સમયમાં ઈ. સ. પૂર્વે ૩૭૭ માં તે મળી હતી. (જુઓ ટર્નરનો મહાવંશ, બ૦ ૪). ગંગાના તીરે આવેલ ચાપરાની પૂર્વ સાત માઈલ દૂર આવેલું ચિરાન્ડ એજ વૈશાલી એમ ડૉ. હેય માને છે. (જુઓ ચિન્ડ, ભાગ ૨). બેલુવા (ચિરાડના ઈશાન ખુણામાં આવેલું હાલનું બેવા) માં બુદ્ધને સખ્ત માંદગી આવી હતી. (જુઓ મહાપરિનિખાણ સુત્ત, પ્ર૦ ૨)-સહસ્ત્રપુત્રની માતા સારૂ બંધાવેલા ચપ્રા નગરની પૂર્વે આવેલ તે પા (ઉફે તપ એટલે મિનરો) તે જ ચાપ લ એમ . હાયની માન્યતા છે. (જુએ મહાપરિનિમ્બાણ સુત્ત, પ્ર૦ ૨). સેવનની પશ્ચિમે આવેલું તિતરિયા તે આજ જંગલ જેમાં લાગેલે દવા તિતરે ઓલવી નાખ્યો હતો. સતનíલાના નામને બુદ્ધના સ્મારક સારૂ મહલે સાથે લઢવાને તત્પર થયેલા સાત (સસ) કુમાર સાથે સંબંધ છે. જે સ્થળે દ્રોણે આ સાત કુમાર વચ્ચે બુદ્ધના સ્મારકની વહેંચણી કરી હતી તે જ આ ભાતપખર (ભક્ત પુસ્કર). મલેને દેશ સેવનની પાસે આવેલી દલ નદીની પૂર્વે આવેલ હતા. હ્યુન્સાંગની શી–લઈ-ન-ક-ટિ નદી (સુવર્ણાવતી) તે આજ સેન્ડી નદી. ડો. હેયની માન્યતા પ્રમાણે વેશાદ તે જ મગરમત્સનું નગર વસાઘ (સુકરમસ્ય) (જુઓ જર્નલ ઓફ ધ એશિયાટિક સોસાઈટી એફ બેંગાલ, પુસ્તક ૬૯. આઇડેન્ટિફિકેશન ઓફ કુશિનારા, વિશાલી એન્ડ
Aho ! Shrutgyanam
