________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યાસડળ અને બીજા લેખા
રાજા ચૈતસીંગના દીવાન જગતસીંગે પેાતાના નામથી જગતગજ નામનું બજાર માંધવાને ઈંટા મેળવવા માટે એમાંના એક સ્તૂપ તેાડાવી નાખ્યા તા. ૧૧૦ ફૂટ વ્યાસના આ જંગી સ્તૂપ ઋષિપત્તનનાં સૌથી મેટાં બાંધકામા પૈકી એક હશે, અને અશાઅે બાંધેલા ધમ'રાજિક સ્તૂપ કદાચ આ જ હશે એવું વિદ્વાનાનું મંતવ્ય છે. આરસની પેટીમાં મૂકેલાં કેટલાંક અસ્થિઓ જે એમાંથી જગતસીંગને મળ્યાં હતાં અને જે તેણે ગંગાજીમાં પધરાવ્યાં હતાં તે નિઃશ કપણે યુદ્ધનાં જ અસ્થિ હશે. આ પછી ૧૮૧૫ માં કનČલ સેક્રેન્ઝીએ અને ૧૮૩૪-૩૫ માં સર અલેક્ઝાન્ડર કનિંગહામે આ સ્થળે કેટલુ ક ખેાદકામ કરાવ્યા બાદ પણ અહીંનાં કેટલાંયે પ્રાચીન અવશેષાના ઉપયાગ વરણા નદીનેા પૂત્ર તેમજ કવીન્સ કૉલેજનું મકાન બાંધવામાં અને રેલ્વેની સડક તૈયાર કરવામાં થયા હતા એમ જાણીએ છીએ ત્યારે તે! આપણા લેાકેાના તમમ્ર માટે પણ સ્થાનિ થયા સિવાય રહેતી નથી.
અત્યારે જે સ્તૂપ સારનાથમાં લગભગ અખંડ સ્વરૂપે જોવા મળે છે તે ધામેક સ્તૂપમુખ સ્તૂપ તરીકે ઓળખાય છે. યુદ્ધના અનુયાયી મૈત્રેયની સ્મૃતિમાં તે બંધાયા હેાવાનું અને શિલ્પ ઉપથી ગુપ્તકાલના હાવાનું મનાય છે. એ સ્તૂપને હવે કઈ વિશેષ હાનિ પહોંચે નહિ તે માટે પુરાતત્ત્વ ખાતાએ સારી વ્યવસ્થા કરેલી છે. સારનાથના યાત્રાળુઓ પ્રાચીન કાળના આ એકમાત્ર રૂપનાં જ દર્શન કરે છે.
હિન્દી સરકારના પુરાતત્ત્વ ખાતાએ ૧૯૦૫ થી સારનાથમાં મેાટા પાયા ઉપર વ્યવસ્થિત ખાદકામ શરૂ કર્યું અને સારનાથમાંથી પ્રાપ્ત થયેલા અવશેષાના સંરક્ષણુ માટે તે સ્થળ ઉપર જ એક સ ંગ્રહસ્થાન અનાવવામાં આવ્યું. એક જ સ્થાનમાંથી પ્રાપ્ત થયેલાં અને ભારતીય શિલ્પકલાની કેટલીક કાલાનુક્રમિક ઐતિહાસિક ભૂમિકાઓનું પ્રતિનિધિત્વ ધરાવતા શિલ્પ – સ્થાપત્યના નમૂનાઓના આ સંગ્રહ સારનાથના પ્રત્યેક યાત્રાળુ માટે ઘણા આકર્ષીક બની જાય છે. આ સંગ્રહસ્થાનમાં રાખવામાં આવેલા અશાકના સિ હસ્તંભાગ્ર (Lion capital) એક ખૂબ જ ધ્યાનપાત્ર અવશેષ છે. તેના સ્વીકાર, આ લખાયા પછી, સ્વાધીન ભારતની રાષ્ટ્રિય મહેાર તરીકે થયા છે.) તેમાં સૌથી ઉપર ચારે બાજુ
–
