________________
ગુજરાતમાં નિષધીયચરિતાનો પ્રચાર
નિષધીયચરિતના ગુજરાતમાં પ્રચાર આમ નૈષધીયચરિત' એ પંચ મહાકાવ્યોમાં સૌથી છેલ્લે લખાયેલું છે. છતાં તેની અંતર્ગત વિશિષ્ટતાઓને કારણે થોડા જ કાળમાં સંસ્કૃતના અભ્યાસીઓમાં એ કાવ્યે માનભર્યું સ્થાન પ્રાપ્ત કરી લીધું. એ કાવ્યને ગૂજરાતમાં પ્રચાર ઘણો વહેલે–એની રચના પછી અહીં સદીની અંદર જ થઈ ચૂક્યો હતો. “નૈષધીની સૌથી પ્રાચીન ટીકાઓ ગુજરાતમાં જ રચાયેલી છે, તથા તેની સૌથી જૂની હાથuતે પણ ગૂજરાતમાં જ મળે છે, એ બન્ને વસ્તુઓ એ રીતે સૂચક છે..
શ્રીહર્ષના વંશમાં જ થયેલ હરિહર નામને પંડિત બનૈષધીયચરિત'ની હાથપ્રત પહેલપ્રથમ ગૂજરાતમાં લાવ્યો હતો, એનો ઉલ્લેખ રાજશેખરકૃત પ્રબન્ધશ'ના “હરિહરપ્રબંધમાં મળે છે. એ સમૃદ્ધિશાળી પંડિત ગૌડ દેશમાંથી ૨૦૦ ઘોડાઓ, ૫૦ ઊંટ અને ૫૦૦ માણસને રસાલે પિતાની સાથે લઈ મોકળે હાથે અન્નદાન દે દે ગૂજરાતમાં ધોળકામાં રાણું વિરધવલના દરબારમાં કેવી રીતે પ્રવેશ્યો, ત્યાં વરધવલના મન્ની વસ્તુપાલે તેને સત્કાર કર્યો છતાં “કીર્તિકૌમુદી, સુરત્સવ” વગેરેના સુપ્રસિદ્ધ કર્તા પુરહિત સેમેશ્વરે ઈષ્યને કારણે તેના તરફ કેમ ઉદાસીનતા બતાવી, હરિહરની યુક્તિથી સોમેશ્વરને કેવી રીતે માનભંગ થયે તથા છેવટે વસ્તુપાલ અને વરધવલના પ્રયત્નથી સેમેશ્વર અને હરિહરની કેવી રીતે મૈત્રી થઈ વગેરે પ્રસંગ તેમાં વર્ણવેલ છે. નૈષધની હાથપ્રત સંબંધી હકીક્ત એ પછી આવે છે. હરિહર પંડિત શ્રીહર્ષને વંશજ હેઈ નૈષધ' કાવ્ય તેને સંપૂર્ણ રીતે અવગત હતું. પ્રબન્ધકાર લખે છે
સેમેશ્વર અને હરિહર વચ્ચે રાજ ઇષ્ટગોષ્ટિ થવા લાગી. હરિહર પંડિત નૈષધમાંનાં કાવ્ય સમયાનુસાર બોલતો. આથી વસ્તુપાલ ખુશ થતો કે-“અહે! આ કાવ્યો અAતપૂર્વ છે. એકદા તેણે હરિહર પંડિતને પૂછયું-“આ કો ગ્રન્થ છે? પંડિત કહ્યું-ઔષધી. વસ્તુપાલે કહ્યું-“કવિ કેશુ છે? શ્રીહર્ષ. વસ્તુપાલે કહ્યું. તેને
