________________
૩૨૪
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૧૮ કોની જેમ ? એથી કરીને કહે છે - કૃષિકર્મમાં પાણીની જેમ. એ પ્રકારે લોકરૂઢિથી પરમ દાંત છે–પ્રધાન દાંત છે. I૧૧૮.
‘સંસારિવારિ’ માં ‘દિ' પદથી સંસારથી અતીત એવા મુક્તિસ્થાનનું ગ્રહણ કરવું. ‘રૂર' માં ‘મર' પદથી પૂર્તકર્મનું ગ્રહણ કરવું.
‘સનેડપિ મનુષ્ઠાને' એ કથનમાં ‘પ' થી એ કહેવું છે કે ભિન્ન અનુષ્ઠાનમાં તો અભિસંધિના ભેદને કારણે ફળભેદ છે, પરંતુ સમાન પણ અનુષ્ઠાનમાં અભિસંધિના ભેદને કારણે ફળભેદ છે. ભાવાર્થ -
કોઈ બે વ્યક્તિ સમાન એવું ઇષ્ટકમરૂપ કે પૂર્તકર્મરૂપ અનુષ્ઠાન સેવતી હોય, તોપણ તેવા પ્રકારના અધ્યવસાયના ભેદને કારણે તે અનુષ્ઠાનનું અંતિમ ફળ એકને સંસારી દેવસ્થાનની પ્રાપ્તિ થાય છે તો અન્યને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી નક્કી થાય છે કે ફળપ્રાપ્તિમાં અનુષ્ઠાનની પ્રધાનતા નથી, પરંતુ અધ્યવસાયની પ્રધાનતા છે. જો અનુષ્ઠાનની પ્રધાનતા હોય તો અનુષ્ઠાનના ભેદથી ફળભેદ થવો જોઈએ, પરંતુ એક સમાન અનુષ્ઠાનથી એકને અંતિમ ફળરૂપ સંસારી દેવસ્થાનની પ્રાપ્તિ અને અન્યને અંતિમ ફળરૂપ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે તે સંગત થાય નહીં. માટે ફળભેદમાં ક્વચિત્ અનુષ્ઠાનભેદ પણ કારણ બને, તોપણ મુખ્યરૂપે અધ્યવસાયભેદ ફળભેદ પ્રત્યે કારણ છે.
ફળની નિષ્પત્તિમાં તેવા પ્રકારના આશયરૂપ અધ્યવસાય પ્રધાન કારણ છે, તેમાં લોકરૂઢિથી દૃષ્ટાંત આપે છે : જેમ ખેતીમાં પાણીની પ્રધાનતા છે, તેમ અનુષ્ઠાનના ફળની નિષ્પત્તિમાં અભિસંધિની પ્રધાનતા છે.
અહીં લોકરૂઢિથી પ્રધાન દૃષ્ટાંત છે એમ કહ્યું. એનાથી એ કહેવું છે કે લોકમાં એ પ્રકારે વ્યવહાર રૂઢ છે કે ખેતી માટે ગમે તેટલો યત્ન કરવામાં આવે, તોપણ વરસાદ ન પડે તો ફળ થાય નહિ. તેથી ફળનિષ્પત્તિમાં પ્રધાન કારણ પાણી છે, યત્ન નહિ. તેમ ઇષ્ટાદિ અનુષ્ઠાનથી થતી ફળનિષ્પત્તિમાં પ્રધાન કારણ અભિસંધિ છે, અનુષ્ઠાન નહિ, એટલા જ અર્થમાં દૃષ્ટાંત છે. વસ્તુતઃ ખેતીમાં ભિન્ન પ્રકારની ફળનિષ્પત્તિમાં ભિન્ન પ્રકારનું બીજ કારણ છે, તેથી ફળનિષ્પત્તિમાં પ્રધાન કારણ બીજ છે. તે અપેક્ષાએ ખેતી કર્મમાં પ્રધાન કારણ બીજ બને, પાણી નહિ. તેને છોડીને લોકરૂઢિથી કહ્યું કે ખેતીકમાં જેમ પ્રધાન પાણી છે, તેમ અનુષ્ઠાનથી ફળનિષ્પત્તિમાં પ્રધાન કારણ અભિસંધિ છે, તે બતાવવા માટે ટીકામાં લોકરૂઢિથી પરમ=પ્રધાન, દૃષ્ટાંત છે, એમ કહેલ છે. ll૧૧૮ નોંધ:- તથા લોકરૂઢિનું પ્રયોજન :
અનુષ્ઠાનમાં વપરાતા શ્રમ, સમય, સંપત્તિ આદિ અને ખેતીમાં વપરાતા શ્રમ, સમય, સંપત્તિ આદિની દૃષ્ટિએ વિચારીએ તો વરસાદ ન પડે તો ખેતી નિષ્ફળ છે, તેમ અભિસંધિ વિપરીત હોય તો અનુષ્ઠાન નિષ્ફળ થાય. લોક બીજ સારું પસંદ કરે છે, પછી વિચાર વરસાદનો જ હોય, તેમ અનુષ્ઠાન પસંદ કર્યા પછી અભિસંધિ જ ફળમાં કારણ બને છે.
