________________
૩૫૮
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૩૪ પર્વ પ્રથાના વળી આ રીતે=પૂર્વમાં બતાવ્યું કે કાલાન્તરઅપાયભીરુને આશ્રયીને કપિલની દેશના છે અને ભોગઆસ્થાવાળાને આશ્રયીને સુગતની દેશના છે એ રીતે, દેશના તે પ્રકારે શ્રોતાની યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ થાય તે પ્રકારે, તેના ગુણના સંદર્શનને કારણે=દેશનાનું ફળ શ્રોતામાં દેખાવાને કારણે, અદુષ્ટ જ છે, એથી શ્લોકના ઉત્તરાર્ધથી કહે છે –
જે કારણથી આ સર્વજ્ઞ મહાત્માઓ ભવવ્યાધિના વૈદ્યો છે=સંસારવ્યાધિ મટાડવા માટે શ્રેષ્ઠ વૈદ્યો છે, તેથી જીવની યોગ્યતાને આશ્રયીને જુદી જુદી દેશના આપે છે, જેનાથી તે તે પ્રકારના યોગ્ય જીવોની યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે. માટે તે દેશના શ્રોતામાં ગુણ સંપાદન કરનાર હોવાથી અદુષ્ટ છે, એમ અત્રય છે. II૧૩૪ ભાવાર્થ
પૂર્વમાં શ્લોક-૧૦૯ અને શ્લોક-૧૩૩ દ્વારા સ્થાપન કર્યું કે સર્વ દર્શનકારોને ઉપાસ્ય જુદા જુદા સર્વજ્ઞો પરમાર્થથી જુદા નથી, ફક્ત નામભેદ માત્ર છે. ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે તો પછી કપિલે નિત્યદેશના કેમ આપી? અને બૌદ્ધ અનિત્યદેશના કેમ આપી ? અર્થાત્ જો બન્ને સર્વજ્ઞ હોય તો બન્નેએ એકસરખી દેશના આપવી જોઈએ. તેનું સમાધાન કરતાં ગ્રંથકાર કહે છે –
તેવા પ્રકારના શિષ્યને અનુસાર કપિલે નિત્યદેશના આપી છે અને સુગતે અનિત્યદેશના આપી છે, તેથી કોઈ દોષ નથી. ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે કેવા પ્રકારના શિષ્યને અનુસારે કપિલે નિત્યદેશના આપી છે ? અને કેવા પ્રકારના શિષ્યને અનુસાર સુગતે અનિત્યદેશના આપી છે ? તેથી કહે છે –
જે શ્રોતા અમુક કાળ પછી મારું અસ્તિત્વ નથી એમ માનીને યોગમાર્ગના કષ્ટપ્રદ માર્ગને સેવવા માટે ભીરુ છે અર્થાતુ આવો કષ્ટવાળો માર્ગ હું લેવું અને અમુક કાળ પછી મારું અસ્તિત્વ રહેવાનું ન હોય તો આ કષ્ટનું કંઈ ફળ નથી, એમ વિચારીને યોગમાર્ગ સેવવામાં જે અનુત્સાહી છે, તેવા શ્રોતાને પોતે શાશ્વત છે, અને યોગનું ફળ પોતાને મળશે, તેવો બોધ કરાવવા માટે કપિલે પદાર્થમાં રહેલા પર્યાયને ગૌણ કરીને દ્રવ્યપ્રધાન નિત્યદેશના આપી; જેથી દ્રવ્યપ્રધાન દેશનાથી શ્રોતાને સ્થિર આસ્થા થાય કે હું શાશ્વત છું, માટે મારા આત્માને શાશ્વત સુખ મળે તે માટે કષ્ટસાધ્ય પણ યોગમાર્ગમાં મારે યત્ન કરવો જોઈએ, પરંતુ તુચ્છ અલ્પકાલીન એવા ભોગો પાછળ શક્તિનો વ્યય કરવો જોઈએ નહિ.
અને બુદ્ધ જે શ્રોતા ભોગઆસ્થાવાળા છે તેવા શ્રોતાને આશ્રયીને અનિત્યદેશના આપી છે અર્થાતુ જે શ્રોતાઓ પોતાને મળેલા ભોગસુખમાં સંતોષવાળા છે અને પરલોકની ઉપેક્ષા કરીને માત્ર ઐહિક ભાવોમાં જ પ્રવૃત્તિ કરે છે; છતાં કંઈક આત્મહિતને અભિમુખ થયેલા છે, તોપણ ભોગ પ્રત્યેનું વલણ ક્ષીણ થયું નથી; તેવા જીવો જ્યારે તત્ત્વ જાણવા અર્થે યોગી પાસે આવે છે, ત્યારે સુગતે તેવા જીવોને આશ્રયીને “આ સંસારવર્તી સર્વ પદાર્થો ક્ષણિક છે, માટે તેની આસ્થા કરવા જેવી નથી' એમ બતાવવા માટે દ્રવ્યને ગૌણ કરીને પર્યાયપ્રધાન દેશના આપી; જે દેશનાને સાંભળીને શ્રોતા પદાર્થના ક્ષણિકભાવને જુએ છે અને પરમાર્થને જાણીને તે પદાર્થથી વિરક્ત બને છે.
