________________
૩૮૬
યોગદષ્ટિસમુચ્ચય/ગાથા-૧૪૭-૧૪૮ ભાવાર્થ -
શ્લોક-૧૪૩માં બતાવ્યું કે યોગીજ્ઞાન સિવાય અતીન્દ્રિય અર્થનો નિર્ણય થતો નથી, માટે અંધકલ્પોને, બુદ્ધ સર્વજ્ઞ નથી કપિલ સર્વજ્ઞ છે અથવા કપિલ સર્વજ્ઞ નથી બુદ્ધ સર્વજ્ઞ છે, એ પ્રકારનો વિવાદ, સત્ ચિત્તનો નાશ કરનાર હોવાથી ત્યાજ્ય છે. ત્યાં કોઈકને પ્રશ્ન થાય કે યોગીજ્ઞાન સિવાય તેનો નિશ્ચય ન થઈ શકે, તોપણ અનુમાનથી સર્વજ્ઞવિશેષનો નિર્ણય થઈ શકશે. તેથી શ્લોક-૧૪૪થી શ્લોક-૧૪૬ સુધી બતાવ્યું કે અનુમાનથી પણ સર્વજ્ઞવિશેષનો નિર્ણય થઈ શકતો નથી. તેનાથી શું ફલિત થયું તે પ્રસ્તુત શ્લોકમાં બતાવતાં કહે છે કે અનુમાનથી પણ અતીન્દ્રિય અર્થનો નિર્ણય થતો ન હોવાથી સ્વસ્વદર્શનના રાગથી કપિલ સર્વજ્ઞ નથી અને બુદ્ધ સર્વજ્ઞ છે એના અનુમાન કરનારા શુષ્ક તર્કો મિથ્યા અભિમાનના હેતુ છે અર્થાત્ “હું તર્કોના બળથી અમારા ભગવાન સર્વજ્ઞ છે એવો નિર્ણય કરું છું' એ પ્રકારના મિથ્યા અભિમાનનો હેતુ છે, અને આ શુષ્ક તર્ક મિથ્યા અભિમાનનો હેતુ હોવાથી યોગમાર્ગને અનુકૂળ સત્ ચિત્તનો નાશ કરનાર છે, તેથી અતિ રૌદ્ર છે. માટે મોક્ષના અર્થી જીવોએ શુષ્ક તર્ક છોડવો જોઈએ, અને વિચારવું જોઈએ કે અતીન્દ્રિય પદાર્થોમાં આગમવચન જ બળવાન પ્રમાણ છે. માટે આગમાનુસારી યુક્તિ અને અનુભવના બળથી અતીન્દ્રિય પદાર્થોનો નિર્ણય કરી યોગમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ, પરંતુ વિચાર્યા વગર સ્વસ્વદર્શનના રાગથી શુષ્ક તર્કો કરીને આત્મવંચના કરવી જોઈએ નહિ. II૧૪ના અવતરણિકા :વિશ્વ – અવતરણિતાર્થ - શ્લોક-૧૪૭માં કહ્યું કે મુમુક્ષએ શુષ્ક તર્કનો આગ્રહ છોડવો જોઈએ. તેની પુષ્ટિ કરવા માટે “
વિષ્ય' થી અન્ય યુક્તિ આપે છે – શ્લોક :
ग्रहः सर्वत्र तत्त्वेन, मुमुक्षूणामसङ्गतः ।
मुक्तौ धर्मा अपि प्रायस्त्यक्तव्याः किमनेन तत् ।।१४८।। અન્વયાર્થ :
મુમુક્ષુ/મુમુક્ષુઓને તત્ત્વન પરમાર્થથી સર્વત્ર સર્વ વસ્તુમાં પ્રદર સાત: ગ્રહ અયુક્ત છે. પ્રા=પ્રાયઃ કુવોમુક્તિમાં ઘર્મા પિ=ધર્મો પણ ત્યવક્તવ્યા ત્યાગ કરવા યોગ્ય છે, તતે કારણથી અને આના વડે શું?=ગ્રહ વડે શું? ll૧૪૮૫ શ્લોકાર્ચ -
મુમુક્ષઓને પરમાર્થથી સર્વ વસ્તુમાં ગ્રહ અયુક્ત છે. મુક્તિમાં ધર્મો પણ પ્રાયઃ ત્યાગ કરવા યોગ્ય છે, તે કારણથી આના વડે શું ? II૧૪૮ll.
