________________
-
-
એક વૃક્ષની શાખાપર વાંદરો બેઠેલો છે, તેને જોઈનૈયાયિક કહેશે કે, "મૂલાવચ્છેદન કપિસંયોગાભાવ" છે, અને "શાખાવચ્છેદન કપિસંયોગ" છે. અર્થાતુ એકજ વૃક્ષમાં અપેક્ષાભેદથી કપિસંયોગ અને કપિસંયોગાભાવ બન્ને પરસ્પર વિરુદ્ધ ધર્મો માને છે. આ રીતે આકાશમાં પણ સંયોગ અને વિભાગ એ બન્ને પરસ્પર વિરુદ્ધ ધર્મો તેમણે માનેલા છે, જેમાં ઘટાકાશ અને પટાકાશરૂપે અનિત્યતાની અને આકાશરૂપે નિત્યતાની સિદ્ધિ આવે છે.
(૨) બૌદ્ધો - મેચક જ્ઞાનમાં નીલ, પીત આદિ ચિત્રજ્ઞાન માને છે. અર્થાત્ શ્યામવર્ણના જ્ઞાનમાં નીલ, પીત વગેરે પરસ્પર વિરુદ્ધ હોવા છતાં એક જ ચિત્રજ્ઞાનસ્વરૂપે સ્વીકારે છે.
(૩) સાંખ્યો - એક ધર્મમાં પણ વિરુદ્ધ ધર્મસ્વરૂપ અનેક અવસ્થાઓ માને છે. દા.ત.
પ્રકૃતિમાં પ્રસાદ, સંતોષ અને દૈન્ય વગેરે અનેક વિરુદ્ધ ધર્મો સ્વીકારે છે. સત્વ, રજસ્ અને તમસું એ ત્રણ એક મૂળ પ્રકૃતિના ભિન્ન ગુણો છે. આથી પરોક્ષ રીતે સાંખ્યામત સ્યાદ્વાદનો સ્વીકાર કરે છે. . (૪) મીમાંસકો-પ્રમાતા, પ્રમિતિ અને પ્રમેયનું જ્ઞાન એક જ માને છે. આથી મીમાંસકની સ્યાદ્વાદ તરફ દૃષ્ટિ હોવાનું સિદ્ધ થાય છે.
(૫) વેદાંતીઓ - કૂટસ્થ નિત્ય આત્માને જાગ્રત, સ્વપ્ન || અને સુષુપ્તિની અવસ્થાઓ પ્રાપ્ત થાય એમ માને છે, આથી વેદાંત પણ અનેકાંતવાદનો આશ્રય કરે છે એમ સ્પષ્ટ થાય છે.
(૬) વૈશેષિકો - ઘડાના જડ પરમાણુઓ નિત્ય છે, પણ
