________________
માન્યતા કે બાહ્ય, જડ કર્મકાંડ નથી પણ આધ્યાત્મિક જીવન છે. તે કેવળ જાણવાનો જ વિષય નથી પણ જીવવાનો વિષય છે. જીવનના દરેક ક્ષેત્રમાં મનુષ્ય સંબંધોમાં ધર્મના સિદ્ધાંતોના પાલનની આવશ્યકતા છે. ધર્મથી વ્યવહાર શુદ્ધ થાય છે અને પ્રભુને અર્પણ કરવાની ભાવનાથી નિષ્કામ કર્મયોગથી વ્યવહારમાં અનાસક્તિ કેળવાય છે અને જીવનમુક્તિનો અનુભવ કરી શકાય છે.
વિવિધ સંસ્કૃતિઓનાં મૂળમાં ધર્મએ મોટો અને મહત્ત્વનો ભાગ ભજવ્યો છે. ભારતમાં હિંદુ ધર્મ ઉપરાંત બીજા ધર્મ-સંપ્રદાયો પણ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. આપણું રાષ્ટ્રીય ધ્યેય અસાંપ્રદાયિકતા છે. તેનો અર્થ અધાર્મિકતા નહિ પણ દરેક ધર્મ તરફ સરખો આદર કેળવવો એવો વિશાળ અને માનવતા પોષક અર્થ છે. આ આદર્શ ત્યારે જ સિદ્ધ થાય છે કે જ્યારે દરેક માણસ પોતાની વિચારપ્રણાલી સાથે અન્ય વિચારકોની પ્રણાલી સમન્વય સાધે અને દરેક સંપ્રદાય પંથ-પરંપરાના ઊંડાણમાં રહેલ સમાન તત્ત્વોનો સાચો ખ્યાલ મેળવી તે દૃષ્ટિબિંદુ જીવનમાં અપનાવે.
ભારત ધર્મપરાયણ દેશ હોવાથી એમાં અનેક ધર્મ - સંપ્રદાયો તેમજ અનેકવિધ દેવ-દેવતાઓની ઉપાસના થતી જોવા મળે છે. કોઈ પણ ધર્મ સંપ્રદાયનો વિકાસ તેને અનુસરનાર પાળનાર પ્રજાના સ્વભાવ અને તે દેશસ્થળની આસપાસની ભૌગોલિક પરિસ્થિતિ પર અવલંબે છે. હિંદુ સંસ્કૃતિના પાયામાં ધર્મ મૂળ સ્થાને રહેલો છે. સાહિત્યમાં પણ ધર્મ-ભક્તિની અભિન્ન અવિરત ધારા પ્રવાહિત થયેલી નજરે પડે છે. સ્માર્ત, શૈવ, શક્તિમાર્ગ, વૈષ્ણવ, એકેશ્વરવાદી, બહુદેવવાદી, જ્ઞાનમાર્ગી, ભક્તિમાર્ગી, તંત્રમાર્ગી વગેરે ધર્મ-સંપ્રદાય-પંથ-પરંપરાઓના ધર્મપ્રચારક સાધુ-સંતો, પંડિતો-આચાર્યોએ રાષ્ટ્રના રંગમંચ પર પોતાના વ્યક્તિત્વ, જ્ઞાન વગેરે દ્વારા જનસમાજને પ્રભાવિત કરવાનો પ્રયાસ કર્યો છે.
ગુજરાત એ ભારતનો એક ભાગ હોવાથી ગુજરાતનું સમાજજીવન પણ ધર્મના રંગે રંગાયેલું હોય એ સ્વાભાવિક છે. ગુજરાતના લોકોને મન ધર્મ એ કેવળ ચર્ચાનો વિષય નહિ, પણ અનુભૂતિનો વિષય છે. તેથી જ ગુજરાતની વ્યાપારપ્રધાન પ્રજામાં સહિષ્ણુતા, બંધુત્વની ભાવના, મિલનસારપણું
95 ] ઐતિહાસિક ગ્રંથોનું વિહંગાવલોકન
