________________
१०
શ્રી રંગ અવધૂત .
લેનાર તે સમયના ગોરા અધિકારી રહેતા. મૅટ્રિક સાથે જો સ્કૂલફાઇનલ પાસ કરી હોય તો નોકરી ઝટ મળતી, તેથી વિદ્યાર્થીઓ આ બંને પરીક્ષાઓ આપતા.
પાંડુરંગની અંગ્રેજીની મૌખિક પરીક્ષા ગુજરાત કૉલેજના તે વખતના પ્રિન્સિપાલ શ્રી રોબર્ટસન લેનાર હતા. પાંડુરંગ તો શુદ્ધ બ્રાહ્મણના લેબાશમાં હતા. બધાથી જુદા તરી આવતા. આ વિદ્યાર્થીને - વિશિષ્ટ પહેરવેશ, માથે ચોટલી વગેરે - જોઈ તે અંગે પ્રશ્નો પૂછવા માંડ્યા. બાળ પાંડુરંગે જનોઈ, ચોટલી, ઘારી વગેરે અંગે એવા તો હાજરજવાબી ઉત્તરો આપ્યા કે પરીક્ષા લેનાર બાળકની હિંમત, મેધાશક્તિ અને હાજરજવાબી જોઈ મુગ્ધ થઈ ગયા અને બાળકને પહેલે નંબરે પાસ કરી દીધો ! આ બધાં ચિહ્નો તેમણે આર્ય સંસ્કૃતિનાં પ્રતીકો છે એમ પુરવાર કર્યું હતું. અવધાનશક્તિ
એમની અવધાનશકિત વિશે એમના બાળપણના સાથી સ્વ. ભાલચંદ્ર બિવરે કહેતા: તેમના સમયમાં સનાતન ધર્મની પરીક્ષાઓ લેવાતી. અવધૂતજી પાસે આ પરીક્ષાનાં પુસ્તકો મળે નહીં, છતાં પરીક્ષા તો આપવી હતી. મારી પાસે પુસ્તકો હતાં તેથી તેઓ રોજ રાત્રે મારી પાસેથી પુસ્તકો લઈ જાય. એક એક વખત એ બધાં પુસ્તકો વાંચે અને પરીક્ષાઓ આપે. એમાં એઓશ્રી ઉપલે નંબરે પાસ થાય. આવી ત્રણેક પરીક્ષાઓ તેમણે આપી હતી. રોજ રાત્રે મારી પાસેથી જે પુસ્તક લઈ જાય તે પુસ્તક અચૂક બીજે દિવસે હું ઊઠ્યો ન હોઉં તો ઓશીકા પાસે પણ મૂકી જતા.
