________________
180
શાંતિકુમાર એમ. પંડ્યા
“પ્રબંધશતકર્તા રામચંદ્રસૂરિ :
આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિએ એમના જીવનકાળ દરમિયાન એમના કાળધર્મ પૂર્વે ૪૦થી ૪૨ વર્ષે રામચંદ્રસૂરિની પોતાના પટ્ટધર શિષ્ય તરીકે અને ઉત્તરાધિકારી તરીકે ઉદ્ઘોષણા કરી હતી. એક વાર રાજા સિદ્ધરાજે આચાર્યશ્રીને એમના ઉત્તરાધિકારીનું નામ પૂછયું ત્યારે એમણે પૂરા ઉમંગ અને ઉત્સાહથી રામચંદ્રસૂરિનું નામ આપ્યું. સાથે સાથે પોતાના શિષ્યની શાસ્ત્ર-સર્વજ્ઞતા તેમજ ગુણોત્કર્ષ દર્શાવી એ પદ માટેની રામચંદ્રસૂરિની યોગ્યતાનું પ્રતિપાદન કર્યું. આચાર્યશ્રી દ્વારા એમનો પરિચય કરાવવામાં આવતાં રામચંદ્રસૂરિએ પોતાની શીઘ કવિત્વશક્તિની પ્રતિભા પ્રગટ કરતાં રાજાને કહ્યું,
मात्रयाऽप्यधिके किञ्चिन्न सहन्तेजिगीषवः ।
___ इतीव त्वं धरानाथ धारानाथमपाकृथाः ।। વિજયશીલ વીરો પોતાના પ્રતિપક્ષીઓનું એક માત્રા જેટલું આધિક્ય પણ ચલાવી લેતા નથી અને માટે જ છે ધરાનાથ ! (પૃથ્વીપતિ) તમે ધારાનાથ (માળવાના રાજા)નો પરાભવ કર્યો.” રામચંદ્રસૂરિની આ ચમત્કૃતિપૂર્ણ કાવ્યોક્તિ સાંભળી સિદ્ધરાજ જયસિંહ પ્રસન્ન થયા અને આચાર્યની પસંદનું સમર્થન કર્યું. કવિએ પાટનગર પાટણનું જે મનોરમ વર્ણન કર્યું તે વાંચી રાજાએ રામચંદ્રસૂરિને “કવિ કટારમલ'નું બિરુદ આપ્યું.
રામચંદ્રસૂરિ પોતે જાણીતા નાટકકાર અને વિશેષ તો નાટ્યશાસ્ત્રવિશારદ હતા. એમના ગુરુભાઈ ગુણચંદ્રસૂરિ સાથે એમણે રચેલો “નાટ્યદર્પણ” નામનો ગ્રંથ નાટ્યશાસ્ત્રનો એક પ્રતિષ્ઠિત અને પ્રમાણભૂત ગ્રંથ છે. પોતાના “કૌમુદીમિત્રાણંદ' અને “નિર્ભયભીમવ્યાયોગ' નામનાં રૂપકોમાં કવિ પોતાને “પ્રન્યરાત' તરીકે ઓળખાવે છે. એ ઉપરથી વિદ્વાનો એવું અનુમાન કરે છે કે રામચંદ્રસૂરિ જેવા પ્રતિભાસંપન્ન કવિએ એમના જીવનમાં વિપુલ પ્રમાણમાં લલિતસાહિત્યનું સર્જન કર્યું હશે. મુનિ શ્રી જિનવિજયજી અને મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજીને મતે કવિએ “પ્રબંધશત' નામનો નાટ્યશાસ્ત્રીય ગ્રંથ લખ્યો હતો જ્યારે “નાટ્યદર્પણ' પર શોધપ્રબંધ લખનાર ડો. કે. એચ. ત્રિવેદીને મતે “પ્રબંધશત' દ્વારા કવિને મોટા પ્રમાણમાં રચેલી પોતાની કૃતિઓનો નિર્દેશ કરવાનું જ અભિપ્રેત છે. કુમારપાલના ઉત્તરાધિકારીની બાબતમાં રાજગૃહમાં જે કાવાદાવા ચાલ્યા, એનો આ ગુણિયલ મુનિ ભોગ બન્યા. અને રાજા અજયપાલે એમને અકાળે મોતને ઘાટ ઉતાર્યા એ એક કમનસીબ અને ક્રૂર ઘટના ઘટી હતી. કવિસાર્વભોમ અમરચંદ્રસૂરિ :
સોલંકીકાળના ઉત્તરાર્ધમાં વીસલદેવ (રાજ્યકાળ ઈ. સ. ૧૨૩૮થી ૧૨૭૨)ના વિચક્ષણ અને પ્રતિભાસંપન્ન કવિ મહામાત્ય વસ્તુપાળે ઘણા વિદ્વાનોને રાજ્યાશ્રય આપ્યો હતો. આવા વિદ્વાન કવિઓમાં અમરચંદ્રસૂરિનું નામ અગ્રગણ્ય હતું. આ મહાકવિ એમના મહાભારતના પ્રસિદ્ધ સારકાવ્ય બાલભારત” અને કાવ્યશાસ્ત્રીય ગ્રંથ “કાવ્યકલ્પલતા'ની રચનાથી સંસ્કૃત સાહિત્યમાં સવિશેષ જાણીતા છે. એમના મહાકાવ્ય “બાલભારતના અંતિમ ૪૪મા સર્ગમાં કવિ પોતાનો ટૂંકો પરિચય આપે છે. તેઓ દીક્ષા લઈને જૈન યતિ બન્યા તે પૂર્વે ઉત્તર ગુજરાતમાં પાટણ પાસેના વાયડ ગામના
