________________
૧૪
જૈનમંદિરોના સ્થાપત્યની રચનાઓ : અતીત, આજ અને ભવિષ્યના સંદર્ભે
એમાં અનાયાસે સ્થાપત્ય પણ જોડાય. સ્થાપત્યનો અર્થ ગૃહનિર્માણની વિદ્યા કે ભવનનિર્માણની શૈલી થાય. સ્થાપત્યની કૌશલતા પ્રથમ સ્તૂપમાં આકાર પામી. ત્યારબાદ ગુફામંદિરોમાં વિકસિત થઈ અને અંતે વર્તમાનમાં નિર્માણ પામતાં ભવ્ય દેરાસરોના રૂપમાં પરિવર્તિત પામી. આ થઈ જૈન સ્થાપત્યની વિશેષતા. અતીતના મંદિરોનો વિકાસક્રમ (ચૈત્ય, સ્તૂપ તથા ગુફાઓ) ચૈત્ય:
પ્રાચીન સમયમાં મહાપુરુષોના નિર્વાણ સ્થળ પર એમની યાદમાં ભવન નિર્માણ કરવામાં આવતું. આ પ્રથા ભારતીય મૂળના દરેક ધર્મમાં સરખી જોવા મળે છે. વિશેષ પ્રકારે તૈયાર થયેલ આ બાંધકામને ચેઈય કે ચૈત્ય કહેવાય. આવા ચૈત્યો પુણ્યભૂમિ તરીકે વિકાસ પામતા ગયા અને કાળક્રમે મંદિર કે દેરાસરના ભવન તરીકે પ્રખ્યાત થયા. જૈનોમાં ચૈત્યાલય શબ્દ દેરાસરો માટે આજે પણ વપરાય છે. “ચૈત્યવંદન કે અરિહંતે ચેઈયાઈમ' વગેરે રોજિંદા શબ્દો ચૈત્ય શબ્દના ઉત્તરોત્તર વિકાસ પછી નિપજેલ છે. નિર્વાણસ્થળ પર નિર્માણ પામેલ બાંધકામ જો અર્ધગોળાકાર હોય તો એને સ્તૂપ કહેવાય.
- ડૉ. રેણુકા પોરવાલ
વિષયપ્રવેશ :
દેરાસરોને સ્થાપિત કરનાર શ્રેષ્ઠીઓ, સ્થપિતા અને દરેક જીવને સંસારસાગર પાર કરાવનાર જંગમ તીર્થનું બિરુદ મેળવનાર ગુરુજનોની પ્રેરણાનો જયારે ત્રિવેણી સંગમ રચાય ત્યારે જ મનુષ્યલોકની આ ભૂમિ પર મંદિરોની બેનમૂન રચનાઓ થાય. તેમાં કલાકારો પોતાના પ્રાણ રેડીનેશિલ્પ અને પ્રતિમાને ચેતનવંતી બનાવે. શાસનના આવા દુર્લભ અનુષ્ઠાનોના કાર્યો ઘણીવાર ત્રણથી ચાર પેઢી સુધી પણ ચાલે છે. આપણા મનમોહક દેરાસરોનો ઈતિહાસ જેટલો રોચક અને રસમય છે એટલો જ જાણવા અને સમજવા જેવો તો જરૂર જ છે.
જ્યારથી મનુષ્યમાં કલાની પરખ આવી ત્યારથી તે કલાને વધુ ને વધુ મહત્ત્વ આપવા લાગ્યો, જેને પરિણામે કળાનો ઉત્તરોત્તર વિકાસ થતો ગયો. કલાની સાથે તેને અભિવ્યક્ત કરવા માટે ભાષા, શિલ્પ, ચિત્ર અને સંસ્કૃતિનો સુમેળ જામ્યો.
જૈનધર્મમાં સ્તૂપની અવધારણા કે વિચાર કે concept બૌદ્ધધર્મથી પણ વધુ પ્રાચીન છે. જૈનશાસ્ત્રોમાં ત્રણ સ્થળે વિશાળ સ્તૂપ હોવાના ઉલ્લેખો મળે છે -
અષ્ટાપદ :- ભરત ચક્રવર્તીએ પ્રભુ ઋષભદેવના નિવણસ્થળે સિંહનિષિઘા આયતન-અષ્ટ સૌપાનીય સ્તૂપનું નિર્માણ કર્યું હતું. ભરતે સ્થાપિત કરેલ એ સ્તૂપનું નામસિંહનિષઘાયતન હતું. આ વિશાળ સૂપમાં ભરત ચક્રવર્તીએ ચોવીસ જિન અને પોતાના ભાઈઓની પ્રતિમાઓ ભરાવી હતી. આ સંપૂર્ણ ક્ષેત્રના જૈન ધર્મની ગઈકાલ, આજ અને આવતીકાલ
| ૧૦૬
જ્ઞાનધારા ૧૯
૧૦૦
