________________
વ્યાખ્યાકાર પં. થાનેશચન્દ્ર ઉપ્રેતી આ ગ્રંથની વિશેષતા બતાવતા લખે છે, "विश्व को न्याय मार्ग का प्रदर्शन करनेवाले इन द्वादशांग आचार की तरह द्वादश रूपों का फल भी चतुर्वर्ग (धर्मार्थकाममोक्ष) बतलाया है, जबकि अन्यत्र केवल “त्रिवर्गसाधनं नाट्यम्" कहा है।"
चतुर्वर्गफलां नित्यं, जैंनी वाचमुवास्महे । रूपैद्वादशभिर्विश्वं, पया न्याप्ये धृतं पथि ।। १ ।।
પ્રાચીન નાટકોની ભજવણી :
આચાર્ય વિજય શીલચન્દ્રસૂરીશ્વરજીના મતે આ સંસ્કૃત નાટકો જિનમંદિરના પ્રાંગણમાં ભજવાતા હતા. મંદિરની સ્થાપના, ધ્વજારોહણ, વાર્ષિકોત્સવ કે પછી કોઈ વિશેષ નિમિત્તે અષ્ટાાિકાદિ મહોત્સવ જેવા પ્રસંગે ભજવણી થતી. આવા નવતર નાટકની રચના કુશળ કવિ - સાહિત્યિક દ્વારા થતી અને તેનું મંચન નિપુણ નટસમૂહ દ્વારા તે તે અવસરે થતું અને રસજ્ઞ નાગરિકોનો વિશાળ સમૂહ મોડી રાત પર્યંત તે મંચન નિરખવા - રસાનુભૂતિ પામવા હંમેશાં ઉપસ્થિત રહેતો. મધ્યકાળના ‘પ્રબુદ્ધ - રૌહિણેય’ જેવા અનેક નાટકોની પ્રસ્તાવના જોવાથી આ વિધાનોને સમર્થન મળતું અનુભવાશે. નાટકની કથાવસ્તુ જૈન સિવાયના વિષયની પણ રહેતી. બિલ્હણકવિનું ‘કર્ણસુંદરી’ નાટક પાટણના મહામંત્રી શાન્ત્ - સંપત્ઝર મહેતાના જિનમંદિરના મહોત્સવ નિમિત્તે સર્જાયેલું તથા ભજવાયેલું. ભગવાનના દરબારમાં સામાન્ય જનસમૂહને આકર્ષવા માટે, પોતાના ચૈત્યનો મહિમા તથા ખ્યાતિ વધારવા માટે, ભગવાનની નૃત્ય-નાટ્યાભિનય વગેરેરૂપ ભક્તિના પ્રકારલેખે સંપન્ન સગૃહસ્થો આવા ઉપક્રમો રચાવતા હોય તેમ નિઃસંકોચ કલ્પી શકાય.
૧૩૪
જ્ઞાનધારા - ૧૯
હેમચંદ્રાચાર્યના શિષ્ય દેવચંદ્રે ‘ચંદ્રલેખાવિજય’ લખીને શ્રી કુમારપાળના દરબારમાં રજૂ કર્યું હતું. કવિ બાલચંદ્રે લખેલું નાટક ‘કરુણાવજયુદ્ધ’ શત્રુંજય પર્વત પર વૃષભનાથજીના મંદિરના ચોગાનમાં ભજવાયું હતું. આ નાટકમાં વજ્રયુદ્ધ નામના રાજાએ એક કબૂતરનો જીવ બચાવવા પોતાનો જીવ કેમ સમર્પણ કર્યો અને અહિંસાનો ધ્વજ ઊંચો રાખ્યો એવી કથાવસ્તુ છે.
નાટક ઃ- (જૈન ધર્મની આજ)
મોગલોના આક્રમણો પછી પ્રાચીન જૈન સંસ્કૃત નાટ્યપરંપરાનો હ્રાસ થતો ગયો. ગઈ સદીમાં તા.૦૭-૦૮-૧૯૦૬ ના રોજ દેશી નાટક સમાજે સંસ્થાના સ્થાપક સ્વ. ડાહ્યાભાઈની જન્મજયંતિ નિમિત્તે માંગરોળ જૈન સભાના લાભાર્થે તેમનું ‘વીણાવેલી’ જે શ્રીપાળ મહારાજાના રાસ ઉપરથી લખાયેલું હતું તે ભજવ્યું. આ ગુજરાતી જૈન નાટક માંગરોળ જૈન સભા એટલે આજની શકુંતલા કાન્તિલાલ જૈન હાઈસ્કૂલના લાભાર્થે ભજવાયું.
સદ્ગત શ્રી ગોવર્ધન પંચાલે ઈ.સ. ૧૯૯૪ માં ‘પ્રબુદ્ધ રૌહિણેયમ્’ સંસ્કૃત નાટકનું અમદાવાદની ઈન્ડિયન ઈન્સ્ટીટ્યુટ ઓફ મેનેજમેન્ટના ખુલ્લા પ્રાંગણમાં મંચન કર્યું. ભરતમુનિના નાટ્યશાસ્ત્રના સંકેતો પ્રમાણે આ નાટકનું મંચન થયું હતું. બારમી સદીમાં એક મંચન પછી લગભગ સાતસો વર્ષે થયેલું આ મંચન પણ એક અવિસ્મરણીય ઘટના હતી.
આ ઉપરાંત ‘પ્રબુદ્ધ રોહિણેયમ્' નાટક ઉપર આધારિત એક નૃત્ય નાટિકાની ભજવણી શ્રી વસંત દેઢીયાએ સેવાભાવી કલાકારો દ્વારા એકથી વધુ સ્થળે કરી છે. આ ઉપરાંત કેટલાક જૈન નાટકો જે વ્યાવસાયિક રંગભૂમિ ઉપર ભજવાયા તેમાંના થોડાનો નામોલ્લેખ કરું છું. મૃત્યુંજય (શિવમ્ પ્રોડક્શન),
જૈન ધર્મની ગઈકાલ, આજ અને આવતીકાલ
૧૩૫
