________________
રાણકપુરનું ‘વૈલોક્યદીપક પ્રાસાદ' ચતુર્મુખ મંદિર એના સ્થાપત્ય અને કળા માટે અજોડ છે. શિખરોની રચના નળીની ગુલ્મ વિમાન જેવી છે. અહીં ત્રણ માળનું વળનક છે, જેમાં અંદર દાખલ થવા માટે એક પેસેજ - નળીમાંથી પસાર થવું પડે છે. જેનું કાર્ય દર્શનાર્થીઓને એક નજરમાં સંપૂર્ણ મંદિરના દર્શન કરાવવાના હોય છે. જ્યારે ભક્ત પગથિયા ચઢીને વળનકના દરવાજે આવે છે ત્યારે એને લગભગ વીસથી પચ્ચીસ ફૂટ લાંબી આ ઊંચી નળી-ટનલમાંથી પસાર થવું પડે છે. અહીં બંને તરફ ગવાક્ષમાં એક એક શાસનદેવ કે ઈન્દ્ર હોય છે. જેવો પેસેજ પૂરો થાય કે તુરંત ઉપર ચઢવા માટે અષ્ટ સોપાન નજરે ચઢે છે અને અંતે દર્શનાર્થી પોતાની જાતને કોઈ સ્વપ્નલોકમાં આવી ગયો હોય એવું અનુભવે છે, પછી એ દેરાસરની ભવ્યતાને ધરાઈને નિહાળે છે. આ વિશેષતા પશ્ચિમ ભારતમાં અગિયારમી સદીમાં વિકાસ પામી. રાણકપુર, મીરપુર, કેસરિયાજી, પાલિતાણા વગેરે સ્થળોએ આ પ્રકારની બાંધણી જોવા મળે છે. જ્યારે મંદિર ફરતે સત્તાવીસ નાની દેરીઓ હોય તો સતાવીસ દેરી કહેવાય.ચિત્તોડમાં સતાવીસ દેરી છે. બાવન નાની દેરીઓ હોય તો એને બાવન જિનાલય અને બોતેર દેરીઓ હોય તો બોતેર જિનાલય કહેવાય છે. દ્રવિડશૈલીઃ
દ્રવિડશેલીમાં સ્તંભ કે ચતુષ્કોણ આકૃતિઓ હોય છે, જે ઉપર તરફ જતાં ક્રમશઃ નાના થાય છે અને અંતે સ્કૂપિકા જેવો આકાર ગ્રહણ કરે છે. ઐહોલેનું મેધુટી મંદિર સૌથી પ્રાચીન અને ત્યારબાદ પટટડકલનું મંદિર ગણાય, જે છઠ્ઠી સદીનું છે. શ્રવણબેલગોલાનું દસમી સદીનું મંદિર વિશ્વની અજાયબી ગણાય. તે ઉપરાંત કાંચિપુરમુ, હલિબિડૂ, મૂળબદ્રી, હુમચ, લકુંડિ, કારકલ, વગેરે ઘણે સ્થળે બસદી અને બેટટા પ્રકારના મંદિરો છે.
બસદી પ્રકાર :- બસદી પ્રકારમાં વિપુલ પ્રમાણમાં સ્તંભો હોય છે અને કોઈક વાર જ પરિક્રમા જોવા મળે છે. મૂળબદ્રીનું મંદિર આવું કહી શકાય. એના શિખરોપિરામિડિયલ શૈલીના છે.
બેટટા પ્રકાર :- બેટટા પ્રકારમાં મંદિર નાની ટેકરી પર બાંધેલું જોવા મળે છે. દિગંબર સંપ્રદાયના મંદિરોમાં પ્રવેશમાં એક વિશાળ સ્તંભ હોય છે, જે માનસ્તંભ કહેવાય છે. ભારત દેશની બહાર આવેલા મંદિરો:
જૈનધર્મનો પ્રસાર સદીઓથી બીજા દેશમાં થતો આવ્યો છે. મહારાજા સંપ્રતિ મૌર્યયુરોપ અને એશિયાના ઘણા દેશોમાં જૈન ધર્મના અનુયાયીઓને મોકલ્યા હતા. આજે પણ એ બાબતમાં જૈન સંઘ પાછળ નથી. આજથી લગભગ એંશી વર્ષ પહેલાનું જૈન નાનું દેરાસર અને પ્રતિમા બુડાપેસ્ટમાંથી મળી આવ્યા હતા. આફ્રિકામાં દોઢસો વર્ષથી પણ પ્રાચીન મંદિરોનો જીર્ણોદ્ધાર થઈ ગયો છે. અમેરિકાના મોટા ભાગના રાજ્યોમાં સુંદર, કલાપૂર્ણ વિશાળ મંદિરો સ્થાપિત થઈ ગયા છે. લંડન, જાપાન, દુબઈ વગેરે દેશો પણ આ બાબતમાં પાછળ નથી. બહુમૂલ્ય ધરોહર:
જૈન ધર્મની બહુમૂલ્ય ધરોહર પ્રાચીન પ્રતિમા અને દેરાસરો છે. એ સાચવવાની આપણી જવાબદારી ઘણી મોટી છે. કેટલાયે સ્થળોએ પ્રતિમા અને શિલ્પોની ચોરીઓ થાય છે તો કંઈ કેટલાયે સ્થળોએ જીર્ણોદ્ધારને નામે સારામાં સારા દેરાસરોને પાયામાંથી લઈને નવા તૈયાર કરવામાં આવે છે. અહીં દેવદ્રવ્યનો અપવ્યય ઉપરાંત તીર્થના શિલાલેખો કે ચિત્રકારી કે અન્ય શિલ્પો પર પૂરતું ધ્યાન નહીં રાખવાથી સરવાળે જૈન ધર્મની પ્રાચીનતા સિદ્ધ કરવામાં કઠિનાઈ આવે છે.
જ્યારે આવી બાબતોમાં અન્ય પરંપરા ફાવી જતાં જૈન પરંપરા પ્રાચીન હોવા છતાં જૈન ધર્મની ગઈકાલ, આજ અને આવતીકાલ
( ૧૧૨
જ્ઞાનધારા - ૧૯
૧૧૩
