________________
૨૨૨
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૨| સૂત્ર-પ૯, ૬૦ અહીં ચાર્વાક કહે કે મૃત શરીરમાં વાયુનો અભાવ છે, તેથી ચૈતન્ય વિશિષ્ટ કાયાની પ્રતીતિ થતી નથી. અને જીવતા પુરુષના દેહમાં વાયુ છે માટે ચૈતન્ય વિશિષ્ટ કાયાની પ્રતીતિ થાય છે. તેને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે ચાર્વાકનું આ કથન યુક્ત નથી; કેમ કે મૃતદેહ પણ પડ્યો પડ્યો ફુલાય છે, તેથી તેમાં વાયુનો અભાવ નથી. ચાર્વાક કહે કે જીવતા દેહમાં અગ્નિ છે, તેથી આહારાદિ પાચનક્રિયા થાય છે, મૃત દેહમાં અગ્નિ નથી, તેથી ચૈતન્યની પ્રતીતિ થતી નથી.
તેને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે શરીરમાં અગ્નિ ન હોય તો શરીર પડ્યું પડ્યું સડે છે તે થઈ શકે નહિ, તેથી અગ્નિ પણ મૃતદેહમાં છે, તેથી અર્થથી ફલિત થાય છે કે દેહથી ભિન્ન એવો આત્મા છે જે દેહમાં પૂર્વે હતો અને મૃત્યુ વખતે દેહથી પૃથગુ થઈને ભવાંતરમાં જાય છે માટે દેહથી પૃથર્ થવારૂપ મૃત્યુ આત્માને પ્રાપ્ત થાય છે. પ૯/૧૧ના અવતરણિકા :
प्राक्तनावस्थयोर्वायुतेजसोस्तत्राभावात् मरणमुपपद्यते इति चेदुच्यते - અવતરણિકાર્ય :
પૂર્વના અવસ્થાવાળા મૃત્યુની પૂર્વની અવસ્થાવાળા, વાયુ અને તેજતો, ત્યાં મૃતશરીરમાં, અભાવ હોવાથી મરણ ઘટે છે શરીરથી અભિન્ન આત્મા સ્વીકારવા છતાં મરણ ઘટે છે એ પ્રમાણે ચાર્વાક કહે તો તેને ગ્રંથકારશ્રી વડે કહેવાય છે – ભાવાર્થ
પૂર્વસૂત્રમાં ટીકાકારશ્રીએ સ્પષ્ટતા કરી કે “મૃતશરીરમાં વાયુ અને અગ્નિ છે, માટે પાંચ ભૂતરૂપ દેહ વિદ્યમાન છે, છતાં તે દેહ ચૈતન્યવિશિષ્ટ નથી”, તેથી નક્કી થાય છે કે તે દેહમાંથી પાંચ ભૂતથી અતિરિક્ત ચૈતન્ય મૃતશરીરમાં નાશ પામેલ છે. માટે દેહથી અતિરિક્ત આત્મા સ્વીકારવો જોઈએ. ત્યાં ચાર્વાક કહે કે મરણ પૂર્વે દેહમાં જે વાયુ અને અગ્નિ હતા તેવા વાયુ અને અગ્નિ મૃતશરીરમાં નથી; પરંતુ વિલક્ષણ વાયુ અને અગ્નિ છે, તેથી પૂર્વના વિશિષ્ટ વાયુ અને અગ્નિના અભાવને કારણે મૃતશરીરમાં ચૈતન્યની પ્રતીતિ થતી નથી. માટે દેહથી પૃથગુ આત્મા ન સ્વીકારીએ તોપણ મૃત્યુની સંગતિ થશે, તેને ગ્રંથકારશ્રી કહે છે –
સૂત્ર :
મરો પરત્નોમાd: T૬૦/૦૧૮ ના સૂત્રાર્થ :
મરણમાં ચાર્વાક કહે છે તે પ્રમાણે મરણ સ્વીકારવામાં, પરલોકનો અભાવ પ્રાપ્ત થાય. II૬૦/૧૧૮II
