________________
બ્રહ્મ
अस्य संस्थापने नृणां, जरा वैरुप्यकारिणी । मृत्युश्च न भवेच्छ्रीघ्रं बलं चेह न नश्यति ॥ સાત ધાતુની પછીની દશા છે ઓજ. વીર્ય સ્થિર થાય તો આ દશા આવે, એનાથી જીવ તેજસ્વીરૂપે જીવે છે.
વીર્ય સ્થિર થાય
એટલે હાલહવાલ કરી દેનારું ઘડપણ અને મૃત્યુ જલ્દી આવતું નથી અને તેનું બળ નાશ પામતું નથી. સાયણ કહે છે
ओजः शरीरस्थितिकारणमष्टमो धातुः ।
ઓજ એ શરીરના ટકવાના કારણરૂપ આઠમો ધાતું છે.
हृदयस्थमपि व्यापि तत्परं जीवितास्पदम् ॥ अष्टांगसंग्रह ॥ ઓજની વૃદ્ધિ થાય
એટલે શરીરની તુષ્ટિ, પુષ્ટિ અને બળનો ઉદય થાય છે. તે હૃદયમાં હોવા છતાં દેહવ્યાપી છે.
જીવનનો તેના જેવો આધાર બીજો કોઈ જ નથી. આયુર્વેદ કહે છે –
ब्रह्मचर्यरतेर्ग्राम्य-सुखनिःस्पृहचेतसः ।
निद्रा सन्तोषतृप्तस्य, स्वं कालं नातिवर्तते ॥
જેને બ્રહ્મચર્યમાં રતિ છે,
જેને મૈથુનમાં કોઈ જ રસ નથી અને જે સંતોષથી તૃપ્ત છે,
એને નિદ્રા એના સમયે આવી જ જાય છે.
(યોગ્ય નિદ્રા એ આરોગ્યનું મહત્ત્વનું કારણ છે.)
અષ્ટાંગહૃદય કહે છે
-
स्मृतिमेधाऽऽयुरारोग्य - पुष्टीन्द्रिययशोबलैः ।
अधिका मन्दजरसो, भवन्ति स्त्रीषु संयताः ॥
૫૬
李
