Book Title: Bharatiya Sanskriti Ke Vikas Me Jain Vangamay Ka Avdan Part 02
Author(s): Nemichandra Shastri, Rajaram Jain, Devendrakumar Shastri
Publisher: Prachya Shraman Bharati

View full book text
Previous | Next

Page 406
________________ ज्योतिष एवं गणित ( स उ + १) (ई) जघन्य-युक्त - असंख्यात = ( स उ + १ ) ( उ ) मध्यम - युक्त असंख्यात - ( स उ + १) ( स उ + १) < अयु उ (ऊ) उत्कृष्ट युक्त असंख्यात = अ यु उ ऊ ऊ ज - १ (क) जघन्य- असंख्याता संख्यात - ( अ यु ज ) ' (ख) मध्यम - असंख्याता संख्यात - ( अ यु ज ) <अ स उ (ग) उत्कृष्ट - असंख्यातासंख्यात = अ प ज १ धवलाटीकामें अनन्तके निम्नलिखित भेद वर्णित हैं । (च) नामानन्त - वस्तुके यथार्थतः अनन्त होने या न होनेका विचार किये बिना ही उसका बहुत्व प्रकट करने के लिए अनन्तका प्रयोग करना नामानस्त है । (छ) स्थापनानन्त - यथार्थतः अनन्त नहीं, किन्तु किसी संख्यामें आरोपित अनन्त । (ज) द्रव्यानन्त -- तत्काल उपयोग न आते हुए सानकी अपेक्षा अनन्त । (झ) गणनानन्त—संख्यात्मक अनन्त । (ञ) अप्रदेशिकानन्त - परीमाणहीन अनन्त । (ट) एकानन्त - एक दिशात्मक अनन्त । ३६१ (ठ) विस्तारानन्त - द्विविस्तारात्मक:--प्रतरात्मक अनन्ताकाश । (ङ) उभयानन्त - द्विदिशात्मक अनन्त – एक सीधी रेखा जो दोनों दिशाओं में अनन्त तक जाती है । (ढ) सर्वानन्त - आकाशात्मक अनन्त । (ण) भावानन्त - सानकी अपेक्षा अनन्त । । अनन्तके सामान्यतया (१) परीतानन्त ( २ ) युक्तानन्त और (३) अनन्तानन्त ये तीन भेद माने गये हैं । इन तीनोंके जधन्य, मध्यम और उत्कृष्टके भेदसे तीन तीन भेद होनेसे कुल नौ भेद हो जाते हैं । और त्रिलोक सारमें उक्त ३ +९+९= २१ भेद वर्णित हैं । संख्यासे उत्कृष्ट संख्यातकी प्राप्ति होनेपर एक अधिक जोड़नेसे जघन्य परीत असंख्यातका मान आता है, किन्तु यह असंख्यात उपचार रूपसे ही माना जाता है । वास्तविक असंख्यात असंख्यात संज्ञाधारी धर्म द्रव्यादि राशियोंके जोड़ने पर ही आता है । इसी प्रकार उत्कृष्ट असंख्यात - असंख्यात में एक जोड़नेपर जघन्य परीत अनन्ताका मान आता है । अवधि = ज्ञानकी विषय सीमासे बाहर रहनेके कारण ही इसे औपचारिक अनन्त कहा जाता है । वास्तविक अनन्त केवल ज्ञानका विषय होता 1 संख्याओंका यह वर्गीकरण लोकोत्तर या आलौकिक गणितका ही विषय है । आशय यह है कि जैन लेखकोंने गणनीय संख्याओंको संख्यात, गणनातीतोंको असंख्यात एवं अचिन्त्य बड़ी संख्याओंको अनन्त कहा है। १. जीवाजीव मिस्सदव्यस्त कारणणिरवेक्खा सम्णा अनंता - धवला ३ जिल्द दर. ११ २. जं तं द्ववणवुतं णाम तं कद्वकम्मेसु 'धवला जिल्द ३, पृ० ११-१२ । ३. जंतं दग्वाणं संवही, पृ० १२ । ४६

Loading...

Page Navigation
1 ... 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452 453 454 455 456 457 458 459 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 471 472 473 474 475 476 477 478