________________
६७४
- બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે પુરુષના સન્નિધાનમાત્રથી પ્રકૃતિનો અનુલોમ પરિણામ સક્રિય થાય છે. પ્રકૃતિ બહિર્મુખવ્યાપારવાળી બને છે. ને એટલે પ્રકૃતિમાંથી મહતત્ત્વ = અંતઃકરણ ઉત્પન્ન થાય છે. એને જ સત્ત્વ = બુદ્ધિ ચિત્ત પણ કહે છે. આ બુદ્ધિમાંથી અહંકાર પેદા થાય છે. સાત્વિક અહંકારમાંથી પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિય (સ્પર્શનેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય વગેરે) ઉત્પન્ન થાય છે. રાજસ અહંકારમાંથી હાથ-પગ વગેરે પાંચ કર્મેન્દ્રિય ઉત્પન્ન થાય છે. સાત્ત્વિક અને રાજસ ઉભયાત્મક અહંકારમાંથી મન ઉત્પન્ન થાય છે. તથા તામસ અહંકારમાંથી શબ્દ, રૂ૫ વગેરે પાંચ તન્માત્રા ઉત્પન્ન થાય છે. આ પાંચ તન્માત્રામાંથી પૃથ્વી વગેરે પાંચ મહાભૂત ઉત્પન્ન થાય છે. આમ પ્રકૃતિના બહિર્મુખીવ્યાપારથી મહતત્ત્વથી માંડીને પાંચ મહાભૂત સુધીનું કાર્ય થાય છે. આમ પ્રકૃતિ + મહત્ + અહંકાર + મન + ૧૦ ઇન્દ્રિય + ૫ તન્માત્રા + પ મહાભૂત = ૨૪ તત્ત્વ થયા.. આ બધો પ્રકૃતિનો વિવર્ત છે. આ ૨૪ + પુરુષ = ૨૫ તત્ત્વ સાંખ્યદર્શને માનેલા છે.
આમાંથી પુરુષ ચૈતન્યસ્વરૂપ છે. એ કોઈના પરિણામ સ્વરૂપ નથી, કે એના કોઈ પરિણામ નથી. માટે એ કૂટનિત્ય છે. અનાદિકાળથી જેવો હતો એવો જ વર્તમાનમાં છે એવો જ અનંતકાળ સુધી રહેશે. એક અનંતમાં ભાગ સુધ્ધાંનો ફેરફાર નહીં. આમ, એ સ્થિર એક સ્વભાવવાળો છે. ચિત્ત (= બુદ્ધિ = અંતઃકરણ) એનાથી વિપરીત છે. એ જડ છે. સુખ-દુઃખ- રાગ-દ્વેષાદિ આભ્યન્તર પરિણામરૂપે અને ઘટ-પટાદિ (પાંચ મહાભૂત) બાહ્ય પરિણામરૂપે એ પરિણમે છે. એટલે ચિત્ત પોતે જ કર્તા છે, પોતે જ ભોક્તા છે. પુરુષ કર્તા નથી, ભોક્તા નથી, માત્ર જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા છે. સાક્ષી છે. માટે પુરુષ અને ચિત્ત પરસ્પર સાવ ભિન્ન છે. છતાં પુરુષ પર પ્રકૃતિનો અધિકાર ચાલે છે. એટલે સદા સાન્નિધ્યના કારણે પુરુષ પોતાની જાતને, બુદ્ધિ વૃત્તિદ્વારા જેવા જેવા આકાર ધારણ કરે છે એવા જ આકારવાળી કલ્પી લે છે. પોતાનું શુદ્ધસ્વરૂપ એને ભાસતું નથી.
