________________
૬૭૨
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે એમ ક્ષમાશીલ અને ક્રોધી... આ બે એક શી રીતે હોય શકે ? અને સંસારકાળ દરમ્યાન આત્મા તો આવા કૈંક રૂપાંતરણ પ્રતિક્ષણ અનુભવ્યા જ કરે છે. માટે આત્મા ક્ષણિક છે.. ક્ષણે-ક્ષણે બદલાયા કરે છે. સંસારમાં બાળ, યુવાન, પ્રૌઢ, વૃદ્ધ, દેવ, દુઃખી, સુખી, ક્રોધી-ક્ષમાશીલ.. રાગી-વિરાગી.. વગેરે જેવા જેવા રૂપાંતરણોને -ક્ષણોને સંસારકાળ દરમ્યાન જીવો અનુભવે છે, એવા કોઈ જ રૂપાંતરણ મોક્ષમાં હોતા નથી. એટલે દીપજ્યોત પ્રજ્વલિત હોય ત્યારે ક્ષણે-ક્ષણે જેવાં રૂપ હોય છે એવું લાલ-પીળું-ભૂરું -સ્થિરઅસ્થિર કોઈ જ રૂપાંતરણ બૂઝાયા પછી જોવા મળતું ન હોવાથી એનો નિરન્વયનાશ કહેવાય છે. એમ સંસારભાવી કોઈ જ રૂપાંતરણ મોક્ષમાં હોતું નથી. ને મોક્ષમાં જેવું સ્વરૂપ જીવનું હોય છે એ જોવા-જાણવાનું સામર્થ્ય નથી. માટે જીવક્ષણોનો નિરન્વયનાશ એ જ મોક્ષ એવું માનનાર પણ દર્શન છે.
સંસારમાં તો કર્મભનિત અનેક જુદી જુદી અવસ્થાઓ જોવા મળે છે. મોક્ષમાં કર્મો જ ન હોવાથી બધા જ જીવો એક સમાન (અંશમાત્ર પણ ભેદ વગરના) અનંતજ્ઞાન- અનંતસુખ વગેરેવાળા બની જતા હોવાથી પરસ્પર કોઈ જ ભેદ રહેતો ન હોવાથી સંપૂર્ણ અભેદ થઈ જાય છે. એટલે કે જીવાત્મા મોક્ષ થવા પર સંપૂર્ણ શુદ્ધ પરબ્રહ્મમાં વિલીન થઈ જાય છે. એવી વેદાંતીની માન્યતા છે. એકત્વરૂપ અભેદથી નહીં, પણ સાદશ્ય રૂપ અભેદથી આ માન્યતાની પણ સંગતિ થઈ શકે છે.
આમ મોક્ષઅંગે જુદી જુદી માન્યતાઓ છે. આવી જ એક માન્યતા છે પાતંજલ યોગદર્શનની. આમ તો સાંખ્યદર્શન અને પાતંજલ યોગદર્શન.. આ બંનેની મુખ્ય મુખ્ય બધી જ વાતો લગભગ એક સમાન છે. બંનેએ પુરુષને ચૈતન્યવાનું નહીં, પણ ચૈતન્યમય માન્યો છે. વળી પુષ્કરપલાશવત્ નિર્લેપ માન્યો છે, એટલે કે જેમ પુષ્કર કમળની પાંખડીઓ કાદવથી કે પાણીથી વેપાતી નથી, બિલકુલ
