________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામડળ
સેામેશ્વરના ગ્રન્થામાં કીર્તિકૌમુદી, સુરથાત્સવ, રામશતક અને ઉલ્લાધરાધવ નાટક પ્રાપ્ત થયેલાં છે. આ સિવાય આખુ ઉપર વસ્તુપાલ–તેજપાલે બંધાવેલ લૂણવસહીની પ્રશસ્તિ તથા ગિરનાર ઉપરના તેમણે ીધૃત કરેલા મન્દિરની પ્રશસ્તિ સેામેશ્વરે રચેલી છે. વીરધવલે ધેાળકામાં બંધાવેલા વીરનારાયણુપ્રાસાદની ૧૦૮ શ્લાકની પ્રશસ્તિ પણ સામેશ્વરે રચેલી હતી, એમ ચતુર્વિશતિ પ્રબન્ધ ઉપરથી જણાય છે. એ પ્રાસાદ કે તેની પ્રશસ્તિ હાલમાં વિદ્યમાન નથી. સુરથાત્સવની પ્રશસ્તિમાં પેાતે ભીમદેવની સભાને યામામાં એક નાટક રચીને હર્ષિત કરી હતી, એમ સામેશ્વરે લખ્યુ છે. આ નાટક ઉલ્લાધરાધવથી ભિન્ન હોવું જોઈએ, કારણ કે ઉલ્લ્લાધરાધવ તે સામેશ્વરે પેાતાના પુત્ર ભલ્લશર્માની પ્રાથનાથી લખ્યું હતું, એવી તેમાં નોંધ છે. સુરથાત્સવની પ્રશસ્તિમાં જેના ઉલ્લેખ છે તે નાટક અપ્રાપ્ય છે.*
નવસČનું કાર્તિકૌમુદીમહાકાવ્ય સામેશ્વરે પેાતાના આશ્રયદાતા મંત્રીની પ્રશસ્તિરૂપે લખ્યું છે, પરન્તુ વસ્તુપાલની કારકિર્દી અને ગૂજરાતના વાધેલા રાજાઓને ઇતિહાસ એટલે અવિનાભાવે સંકળાયેલા છે કે ગૂજરાતના ઇતિહાસના અભ્યાસ માટે પણ એ કાવ્ય અત્યંત ઉપયાગી થઈ પડે છે. પ્રારંભમાં અણુહિલપુરનુ વધુ ન કરીને કવિએ મૂળરાજથી ભેાળા ભીમ સુધીના તથા પછીની વાધેલા શાખાના અણીરાજથી વીરધવલ સુધીના રાજાઓના ઇતિહાસ આપ્યા છે. પછી વસ્તુપાલ–તેજપાલની મંત્રીપદે થયેલી સ્થાપના તથા લાટપતિ શંખને તથા મારવાડથી ચઢી આવેલા ચાર રાજાઓને મંત્રીએ એકી સાથે કેવી રીતે પરાજય કર્યાં એ વર્ણવ્યું છે. વિજય પછી, મહાકાવ્યની રૂઢિ અનુસાર પુરપ્રમેાદ તથા ચંદ્રોદયનું વર્ણન
* સામેશ્વરે કાવ્યપ્રકાશ ઉપર કાવ્યાદર નામની ટીકા લખી હાવાનું સુરથે।ત્સવના સંપાદકા જણાવે છે, પણ એ સામેશ્વર તા ભારદ્વાજઞાત્રીય દેવકના પુત્ર હાઈ આપણા સામેશ્વરથી ભિન્ન છે.
:
