________________
વસ્તુપાલનું વિદ્યામંડળ અને બીજા લેખે ની આસપાસ એકત્ર થયેલા હતા. એ સર્વને તથા તેમની સાહિત્યપ્રવૃત્તિને સંક્ષિપ્ત પરિચય આપવાનો પ્રયાસ અહીં કર્યો છે.
સેમેશ્વર यस्यास्ते मुखपङ्कजे मुखमृचा वेदः स्मृतीवेद यखेता सबनि यस्य यस्य रसना सूते च सूक्तामृतम् । राजानः मियमर्जयन्ति महतीं यत्पूजया गूर्जराः कर्तुं तस्य गुणस्तुति जगति कः सोमेश्वरस्येश्वरः ॥
–વસ્તુપાલ मोसोमेश्वरदेवेकवरवेत्य लोकम्पृणं गुणग्रामम् । हरिहर-सुमटप्रभृतिमिरमिहितमेवं कविप्रवरैः ।। वाग्देवतावसन्तस्य कवेः मीसोमशर्मणः । धुनोति विबुधान् सक्तिः साहित्याम्भोनिधे: सुषा । तव वक्त्रं शतपत्रं सद्वर्ण सर्वशास्त्रसम्पूर्णम् । अवतु निजं पुस्तकमिव सोमेश्वरदेव वाग्देवी ॥
–સુરત્સવ મહાકાવ્ય : પ્રશસ્તિ પુરેહિત સેમેશ્વર વસ્તુપાલનો ઈષ્ટ મિત્ર હતો. તેણે રચેલા સુરથત્સવ મહાકાવ્યની પ્રશસ્તિ ઉપરથી જણાય છે કે તેના પૂર્વજો મૂલરાજના સમયથી રાજપુરોહિત તરીકે કાર્ય કરતા હતા. તેનો મૂળ પુરુષ વડનગરને ગુલેચા ગાત્રને સેમ નામે વિદ્વાન બ્રાહ્મણ હતો. તેમને પુત્ર લલ્લશમાં ચામુંડને અને તેને પુત્ર મુંજ દુર્લભરાજને પુરોહિત હતા. મુંજનો પુત્ર કુમારશમ સિદ્ધરાજનો પુરોહિત હતા. તેને પુત્ર સર્વદેવ, તેને આમિગ તથા તેને સર્વદેવ (બીજો) થયે. તેણે કુમારપાલનાં અસ્થિ ગંગામાં પધારાવ્યાં હતા. એ સર્વદેવના • નાના ભાઈ કુમારને લક્ષ્મી નામે સ્ત્રીથી મહાદેવ, સોમેશ્વર અને વિજય નામે ત્રણ પુત્રો થયા. એમાંને સોમેશ્વર એ ભીમદેવ, વિરધવલ અને વીસલદેવને રાજપુરેરિત થયે, તેની તથા વસ્તુપાલની વચ્ચે મૈત્રીની દઢ ગાંઠ બંધાઈ અને વસ્તુપાલને આશ્રયે તેની સારસ્વત સેવાને ખૂબ પિષણ મળ્યું.
