________________
વસતુપાલનું વિદ્યામંડળ
) . विरचयति वस्तुपालश्शुलुक्यसचिवेषु कविषु च प्रवरः ।
न कदाचिदर्थग्रहणं श्रीकरणे काव्यकरणे वा ॥ એક સમકાલીન કવિએ વસ્તુપાલને “કૂર્ચાલસરસ્વતી’ (દાઢીવાળી સરસ્વતી)નું બિરુદ આપ્યું છે, બીજાએ તેને “સરસ્વતીકંઠાભરણું તરીકે વર્ણવ્યા છે. વાદેવીસૂનું” અને “સરસ્વતીપુત્ર એ તેનાં બીજા બિરુદો છે. કવિઓને આશ્રયદાતા હોવાને કારણે તે લઘુ ભોજરાજ કહેવાતે. પંડિત અને કવિઓને તેણે પ્રબન્ધમાં વર્ણવ્યા પ્રમાણે, લાખોનાં પ્રીતિદાન આપ્યાં હતાં. લાખો કમ્મ ખર્ચીને તેણે ભરૂચ, ખંભાત અને પાટણમાં જ્ઞાનભંડારો સ્થાપ્યા હતા, એ તેની અપૂર્વ વિદ્યાપ્રિયતાનો પુરાવો છે. તેને પિતાને ગ્રન્થભંડાર પણ ખૂબ સમૃદ્ધ હતો. રાજકાજ–પ્રવણ એવા અતિશય પ્રવૃત્તિમય જીવનમાંથી પણ સરસ્વતી સેવા માટે પૂરતો સમય તે મેળવી લેતો હતો. તેના પિતાના જ હસ્તાક્ષરમાં સં. ૧૨૯૦ માં લખાયેલી, ‘ઉદયપ્રભસૂરિકૃત ધર્માલ્યુદય મહાકાવ્યની તાડપત્રીય પ્રત ખંભાતના ભંડારમાં મેજૂદ છે. ધોળકા યુનિવર્સિટી” તરીકે આજકાલ ઉપહાસ પામી રહેલું ધોળકા વસ્તુપાલની છાયા નીચે ગૂજરાતનું એક સાચું વિદ્યાધામ બન્યું હતું. - વિક્રમના તેરમા શતકના ઉત્તરાર્ધમાં અને ચૌદમા શતકના પૂર્વાર્ધમાં ગૂજરાતમાં જે મૂલ્યવાન સંસ્કૃત સાહિત્ય રચાયું છે તે મુખ્યાંશે વસ્તુપાલના વિદ્યામંડળની સાહિત્યપ્રવૃત્તિને તથા વસ્તુપાલના પોતાના આશ્રય અને ઉત્તેજનને આભારી છે. વિદ્યામંડળમાં રાજપુરોહિત સોમેશ્વર, હરિહર અને નાનાક પંડિત, મદન, સુભટ, મંત્રી યશવીર, અરિસિંહ આદિ હતા. વસ્તુપાલના ગાઢ સંપર્કમાં આવેલા જૈન સાધુ કવિઓ અને પંડિતોમાં અમરચન્દ્રસૂરિ, ઉદયપ્રભસૂરિ, નરચન્દ્રસૂરિ, નરેન્દ્રપ્રભસૂરિ, જયસિંહસૂરિ તથા માણિજ્યચન્દ્ર આદિનાં નામો ગણાવી શકાય. આ ઉપરાંત બીજા અનેક કવિઓ તથા જેમનાં નામો આજે મળતાં નથી એવા કેટલાયે પંડિતો વસ્તુપાલ
