________________
૨૨
નયકણિકા
કીધો અને કેવલ જૂનાં શાસ્ત્રો વાંચીને જ જે ખંડનમંડનમાં પડે છે તે લોકો અર્વાચીન સમાજસ્થિતિના અનુભવ વિના “વેદિયા”ના ઉપનામથી હાસ્યાસ્પદ થવા લાગ્યા છે. આનંદની વાત છે કે જિનદર્શનની બે એક સંસ્થાઓએ આ માર્ગ પકડ્યો છે. અને જમાનો અને દેશકાળ તેને અનુકૂળ હોવાથી અર્થાત પ્રતિપાદક શૈલીની પ્રબળતાથી તેઓ જૈનદર્શનનો વિજય વર્તાવશે એવો સંભવ છે. મનુષ્ય સ્વભાવ ઊંચે ચડવાનો છે. બુદ્ધિ ઉન્નતિનો આ કાળ પણ ઉન્નતિનો ઉપાસક છે. એટલે જે નયનું તેને જ્ઞાન હોય તેના કરતાં વિશેષ ચડિયાતો નય તેને કોઈ દેખાડે તો પ્રસન્ન થાય છે. એમ એક એક નયે ચડતાં ચડતાં તે સાતે નય ઉત્તરોત્તર જાણી શકે છે ત્યારે જાણ્યે અજાણ્યે પણ જિનદર્શની થઈ રહે છે. જિનદર્શન જો જુદા જુદા નયવાળા દર્શનને જુએ, અને ક્રમમાં ગોઠવી દેખાડે તો તે ખરે એક (Peace-Maker) શાન્તિકર મધ્યસ્થ-લવાદ છે, એટલું જ નહિ પરંતુ તેઓ એકબીજાને કયાં મળે છે તે સામાન્ય નયથી બતલાવી, તેમાંના જે કોઈ નીચે હોય તેને ઉપર ચડાવી સર્વેની એકવાયતા કરે છે, ત્યાર પછી સર્વેને છેક એવંભૂત (સાતમા નય) સુધી લઈ જઈ જાહેર કરે છે કે આ સાતે નયો ભેગા કરવાથી વસ્તુ સત્ય ઠરે છે. અલબત્ત, દેશકાલાનુસાર ગૌણ મુખ્ય હોય : પણ તેથી ગૌણ ધર્મનો નિષેધ નહિ થાય, કારણ કે બીજે કાળે, બીજી સ્થિતિમાં ગૌણ તે મુખ્ય પણ થશે; અને હાલ મુખ્ય છે તે ગૌણ પણ થઈ જશે. આવી પ્રતિપાદક તથા અભિવર્ધક શૈલીવાળા અને જૈનેતરો પાશ્ચાત્ય સત્યપ્રાણીઓની પેઠે જગતને લાભ પહોંચાડશે.
ત્યારે હવે પશ્ચિમમાં અર્થાત અમેરિકા, જર્મની, ઇંગ્લેંડના વિદ્વાન લોકોમાં હૃદયવિશાળતા કેમ વૃદ્ધિ પામતી જાય છે અને તેની શુભ છાયા આ દેશમાં પણ આવી કેમ લોકો ઉદાર મનવાળા થતા જાય છે તે જરા જોઈશું તો તે નયાભ્યાસમાં ઘણું અગત્યનું થઈ પડશે.
જ્યારે અનેક ધર્મજ્ઞ પ્રોફેસર મેક્ષમ્યુલર (મોક્ષમૂલરે) (Sacred Books of the East) પૂર્વ તરફના ધર્મપુસ્તકોનાં ભાષાંતરો પ્રસિદ્ધ કર્યા, અને તે વંચાવા લાગ્યાં ત્યારથી પૂર્વ પશ્ચિમના ધમધ લોકોનાં ધર્મચક્ષુઓ ઊઘડ્યાં. પશ્ચિમના દેશોમાં તેમાં વિશેષે કરી અમેરિકા અને જર્મનીમાં (Comparative studies of religions) ધર્મોના ગુણદોષની સરખામણી
