________________
ઉપોદ્યાત
૨૩
પૂર્વક અભ્યાસ કરવાના વર્ગો નીકળ્યા; તે તે ધર્મના લોકોને બોલાવી અભ્યાસ કરવા માંડ્યો, અને જે લોકો પોતાના ધર્મમાં એટલે નયમાં સર્વ સમાવેલું જ દેખતા હતા, તેમણે જ્યારે બીજાનો પણ અભ્યાસ કર્યો ત્યારે વિશેષ પ્રકાશ પડ્યો અને બીજું નેત્ર પણ જે સેંકડો વર્ષ થયાં બંધ હતું તે ઊઘડ્યું. અર્થાત્ બીજા એક, બે, ત્રણ, એમ સાત નિયોનું જ્ઞાન ધર્માભ્યાસીઓમાં વધ્યું અને હજી પણ વધતું ચાલે છે. શિકાગોમાં સર્વ ધર્મસમાજ મળ્યો અને જેમ આવા સમાજો થશે તેમ તેમ લોકોને જે એવું અભિમાન રહ્યું છે કે અમારામાં સર્વસ્વ છે, તે લોકો પોતાના જેવું અથવા પોતાના કરતાં વિશેષ બીજામાં પણ કેટલુંક જોઈ રાજી થશે, અને પરસ્પર એકબીજાને લાભકારક થઈ પડશે. નયજ્ઞાન એમ વધશે. આથી પરમસહિષ્ણુતા પણ આવતી જશે. આને લીધે યુરોપી વિદ્વાનો પોતાના ધર્મમાં કેટલી વિશાળતા આજે કરતા જાય છે, અને પરધર્મની સાથે કેટલી પ્રીતિભાવે રહે છે ? તો પછી ધર્મની જનની આર્યભૂમિએ હવે શા માટે હૃદય સંકોચવું જોઈએ છીએ ? સર્વ નયથી પૂર્ણ જૈનદર્શને હવે શા માટે પોતાનું મોટું ઘરમાં જ છુપાવી રાખ્યું છે ? પોતે સર્વદર્શી હોવાથી હવે તો તેણે જગતને સર્વ દેખાડવું જોઈએ.
મતાંતરસહિષ્ણુતા મતાંતર સહિષ્ણુતા કે મતાંતરક્ષમા (Principles of Tolerance) - જેમ જેમ યુરોપ અમેરિકાના વિદ્વજનો (The comparative studies of worlds' religions and philosophies) goldott 441 344 દર્શનોનો સાપેક્ષ પરીક્ષાપૂર્વક અભ્યાસ ચલાવ્યા કરે છે, તેમ તેમ તેઓમાં મતાંતરક્ષમાં પ્રવેશતી જાય છે. ધર્મો-સંપ્રદાયો-દર્શનો જે પરસ્પર વિરોધ દૂરથી કે એક પક્ષે દેખાડતા હતા, તેમાંથી વિરોધ પીગળી તેઓ આખા સત્યને વિવિધ પ્રકારે-ભેદ-અંશે-આકારે દેખાડતા જણાઈ આવે છે. ઘણીક જગોએ તો બાહ્યાચારની વિષમતા પરંતુ આંતર વિચારની સમતા પણ જણાઈ આવે છે. આ પાશ્ચાત્ય ધર્મમાર્ગના સંશોધકોના પ્રયાસની શુભ છાયા આપણા દેશના ગ્રેજ્યુએટો અને અંગ્રેજી ભાષા ભણેલા વિશાળ હૃદયના વિદ્વાનો પર એ ભાષાના વિસ્તાર સાથે પડતી દેખાય છે, એમ કોઈ પણ તટસ્થ પ્રેક્ષકને માલૂમ પડશે. આછી આછી અસર જનસમાજમાં
