________________
૨૦
નયકણિકા
“શ્રી જિનદર્શનમાં સ્વભાવમાં જુદા જુદા શેયના જ્ઞાનરૂપ અને વિભાવમાં કર્મને આશ્રિત પુદ્ગલથી પ્રાપ્ત થયેલ દેહોમાં પર્યાયને ક્ષણે ક્ષણે બદલાતા માન્યા છે; એટલે બૌદ્ધદર્શને પર્યાયનો ફેરફાર મૂળના ફેરફારરૂપ માન્યો છે. આ પ્રમાણે પર્યાયાર્થિક નયપ્રમાણે બૌદ્ધદર્શન પૂરું છે, અને જિનેશ્વરના અંગરૂપ છે, પર્યાયથી આત્મા ક્ષણે ક્ષણે બદલાય છે એમ કહેવું અસત્ય નથી પણ કેટલેક અંશે સત્ય છે. વ્યવહારનયથી પણ પર્યાયાંતર કાળથી આત્માને જોતાં બૌદ્ધદર્શન યથાતથ્ય છે - (ભાઈ માણેકલાલ ઘેલાભાઈએ લખેલ સ્તવનાવલિના અર્થ ઉપરથી) મીમાંસકો આત્મા એક જ છે, નિત્ય છે, અબદ્ધ છે, ત્રિગુણ બાધક નથી એમ માને છે. જિનદર્શનના નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ આ વાત યોગ્ય કહેવાય છે, કેમકે તે કહે છે કે, સર્વ આત્માઓ સત્તાએ એકસરખા હોવાથી આત્મા એક જ ગણી શકાય. તેમ જ શ્રી જિનદર્શન પ્રમાણે આત્માને બંધ નથી, આ અપેક્ષાએ મીમાંસા (દર્શન) શ્રી જિનનું એક અંગ કહેલ છે, બૌદ્ધદર્શન વ્યવહારનયપૂર્વક સિદ્ધ છે એટલે તેને ડાબો હાથ કહેલ છે, અને મીમાંસક નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ યોગ્ય છે એટલે જમણો હાથ કહેવાય છે.”
જુદાં જુદાં દર્શનો પ્રત્યે આવી ઉત્તમ દષ્ટિ રાખી, શ્રી આનંદઘને વિચારણા બાંધી પોતાનું મતાંતરરહિતપણું દર્શાવ્યું છે, પરંતુ એથી એ વિશેષ વાત તો એ છે કે ચાર્વાક અથવા નાસ્તિકમતનું તેઓએ ખંડન ન કરતાં જિનદર્શન ભણી વાળવાને પરમ ગંભીર શૈલી રહી છે. તેઓએ કહ્યું છે કે :
લોકાયત કુખ જિનવરની, અંશ વિચાર જો કીજે રે, તત્ત્વવિચાર સુધારસધારા,
ગુરુગમ વિણ કિમ પીજે રે. પડ “આ પદમાં ચાર્વાક મતને જિનેશ્વરની કૂખ (પેટ) કહેલ છે, એવા હેતુથી કે, ચાર્વાકો જે એમ માને છે કે જગતનો કર્તા કોઈ નથી, વસ્તુસ્વભાવાનુસાર અનાદિકાળથી જગતમાં ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ, લય, પામ્યા કરે છે. તે વાત જૈન પણ માને છે.”
