________________
પ્રસ્તાવના
પારસમણિ–પારસમણિને લટું અડે ને એનું થાય. પણ ચાંદી અડે તો કંઈ ન જામ”. એમ એનું સ્વરૂપ પૃ. ૧૦૩માં દર્શાવી પદાર્થના સ્વભાવની વિચિત્રતાનું પ્રતિમાન કરાયું છે.
“પારસમણિ” એ શબ્દ “પર્શમણિનું રૂપાંતર છે એમ કહેવું ઉચિત જણવ્ય છે, કેમકે જિનમંખમણિએ વિ. સં. ૧૪૯રથી ૧૪૯૮ના ગાળામાં શ્રાદ્ધગુણવિવરણ નામના ગ્રન્થના આઠમા ગુણના પ્રારંભમાં “સ્પર્શ પાષાણુ” તરીકે જે નીચે મુજબ ઉલેખ પત્ર રામાં કર્યો છે તે આ “પારસમણિને લગ છે એમ લાગે છે –
“જી સત્રમાર્શે પાવાગત છે लोहं स्वर्णीभवेत् स्वर्णयोगात् काचे। मणीयते ॥" ' સામસુન્દરસૂરિના શિષ્ય જિનકીર્તિસૂરિએ જે દાનકલ્પદ્રુમ રચ્યું છે તેના ચોથા પલ્લવમાં ૧૧મા પદ્યમાં સ્પર્શાશ્મન” અર્થાત્ સ્પર્શ પાષાણને એટલે કે પારસમણિને ઉલ્લેખ છે અને એના પછીના પદ્યમાં તેજન(મરિકાને ઉલ્લેખ છે કે જેને આ સ્પર્શ પાષાણેની ખાણની પાસે રહેલી મટેડી તરીકે ઓળખાવી છે.
નૃસિંહ શર્મા દ્વારા સંકલિત ચમત્કારિક દબંતમાલા (નવરાત્રિમહત્સવ)ની ત્રીજી આવૃત્તિનાં પૃ. ૧૮૦–૧૮૧માં લેહની ડબ્બીમાં પારસ” એ નામની એક વાર્તા છે.
૧ આવી હકીકત “સિદ્ધરસ માટે પણ કહેવાય છે. જેમકે “કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રસૂરિએ વ્યશાસ્ત્ર (ક. ૧૨, . ૧૨)માં નીચે મુજબ
"श्रयते सुवर्णभावं सिद्धरसस्य स्पर्शतो यथा लोहम् । आत्मध्यानावात्मा परमात्मत्वं तथाऽप्नोति ॥१२॥"
અર્થાત જેમ સિદ્ધારસના રથી લોટું સુવર્ણપણે પામે છે તેમ પરમાત્માના ધ્યાનથી આત્મા પરમાત્માપણું પામે છે. "
છે
