________________
પ્રસ્તાવના
૧૭
જયન્ત ભટ્ટની ન્યાયમંજરીમાંથી પદ્દશ નસમુચ્ચયમાં ઉદ્ધરણ થયું છે એમ કેટલાક સાક્ષરેનું માનવું છે. આથી એક દિગંબર સાક્ષરે તે હરિભદ્રસૂરિ ઈ. સ. ૮૧૦ સુધી વિદ્યમાન હતા એ મત ઉચ્ચાર્યો છે, કેમકે એમના મતે ન્યાયમંજરી ઈ. સ. ૮૦૦ ની લગભગમાં રચાઈ છે. આ સંબંધમાં મેં બે પ્રશ્નો અનેકાન્તયપતાકા (ખ૩ ૨)ના ઉપદ્યાત (પૃ. ૪૨)માં રજૂ કર્યા છે. એ તરફ બહુશ્રુતેનું હું સાદર લક્ષ્ય ખેચું છું. સાથે સાથે આ ઉપઘાત (પૃ. ૧૨૨)માં નોંધેલી બે બાબતે વિચારવા જેવી હોવાથી એ હું અહીં આપું છું અને આ પ્રશ્નના વાસ્તવિક ને અંતિમ ઉકેલ માટે અભિલાષી વિદ્વાનોને એ સંબંધમાં પિતાનું વક્તવ્ય સપ્રમાણ રજૂ કરવા વિનવું છું
આવસ્મયના ઉપરની હરિભદ્રસૂરિકૃત ટીકા (પત્ર ૬૩૪ આ) ઉપરના ટિપણમાં “માલધારી હેમચન્દ્રસૂરિ કહે છે –
"इह वक्ष्यमाणान्युत्तरादीनि नक्षत्राणि पञ्चचत्वारिंशन्
मुहूर्तभोक्तृणि सार्धक्षेत्राण्युच्यन्ते. सार्धदिनभाकृणि यावत् , एवमश्विन्यादीन्यप्येकदिनभोक्तृणि समक्षेत्राण्युच्यन्ते, शतभिषगादीनि त्वर्धदिनभोक्तृणि अपार्धभागीण्याख्यायन्ते, तेषां च किल चिरन्तनज्योतिष्कग्रन्थेष्वित्थमेव भुक्तिरासीत्, न तु यथा साम्प्रतं सर्वान्यप्येकदिनभोगीनीति भावः"
આ ધારા એ વાત સૂચવાઈ છે કે અહીં ઉત્તર વગેરે નક્ષત્રોને ભોગકાળ ૪૫ મુહૂર્તને એટલે કે દોઢ દિવસને, અશ્વિની વગેરેનો એક દિવસનો અને શતભિપગ વગેરેને અડધા દિવસો દર્શાવેલ છે. આ પ્રમાણેને ભાગકાળ જ્યોતિષના પ્રાચીન ગ્રન્થમાં હતો, પરંતુ અત્યારે તે બધા નક્ષત્રનો ભોગકાળ એક દિવસનો જ ગણાય છે.
આથી સવાલ એ ઊભો થાય છે કે કેટલાંક નક્ષત્રોને ભોગકાળ જે પૂર્વે ૪૫ મુ ને, કેટલાંકને ૩૦ને અને કેટલાંકને ૧૫ એમ
૧. દા. ત. દેવિંદથય છે. ૧૦૨-૪)માં નક્ષત્રોને ભેગકાળ પ્રાચીન રિતિએ દર્શાવાય છે.
