________________
વાસ્તુનઘંટુ
(૨) પીઠથર ( પા ભાગ ) :−પીઠથર કરતાં તેમાં નગરાદિ જેવાં કુભા કળશે, કુવાળ, ઢણી અને મચિકાના જેવા પાંચ થરો કરે છે. તેને પચકમ પણ કહે છે. ખીજી રીતે તેને પુ ંગસકર પશુ કહે છે, કયાંક પાંચના ખદલે ત્રણ થર પણ જોવામાં આવે છે. (૩) તલજ ઘા:-(પહેલી જ થા )-મામાં દેવ સ્વરૂપે કરેલાં ડાય છે. કેટલેક સ્થળે સાદી જ ઘાપમણુ કરેલી હોય છે.
૧૬૪
(૪) અધના :-પહેલી જ ધાપર ડાકના આકારના એ ભાગના થર હોય તેને
અધના કહે છે.
(૫) ઊધ્વજ ઘા :–આને અપર જ ધા પશુ કહે છે. આ બીજી જંઘામાં પણ દેવ સ્વરૂપે થાય છે. તે પાંચ ભાગ ઊંચા હૈાય છે. ખજુરાહેામાં આવી ત્રણ જંઘા પણ કરી છે. કયાંક એ જ ધા પણ હાય છે. નાગાદપ્રાસાદના નીરધાર પ્રાસાદેશમાં એક જંઘા કહી છે. જ્યારે સાંધાર મહા પ્રાસાદમાં એ જ ધા કહી છે.
આ જંઘાના રિમાર્ગ (જળાંતર ) માં ન્યાલનાં જુદાં જુદાં ઉભાં સુંદર સ્વરૂપે ઉર્ડિયાના પ્રાસાદોમાં થાય છે.
*
(૬) ખારડા જધાની ઉપર મરડા કે ખારડાના નાના પાતળા દેશ થરના છ ભાગના થર થાય છે. તેમાં પટ્ટી કણી ગાળા વગેરેના પાતળા પાતળા ઘાટ પશુ થાય છે. (૭) ગંડી ( શિખર ) :-ખારડા પરથી શિખરને પ્રારંભ થાય છે. કલિંગના એકાંડિક શિખરાને છજી હાતુ નથી. નાગરાદિ એકાંકિ પ્રાસાદને પશુ છન્નુ હતુ નથી. એકાંકિ શિખરને ગડી કહે છે. તે ગંડીના ઉપરના માંધણા (કોંધ) સ્થાને રેખા એકદમ અદર ઢળતી થાય છે. તેને બિસમ કરે છે.
(૮) મસ્તક :-શિખરના ઉપરના ભાગને મસ્તક કહે છે. તેના પેટા વિભાગમાં આમલક અને કળશ આવે છે. આમલક (આમલસારા) ના ગળાને એકી કહે છે આમલકના ગાળા પર ચદ્રસને અપુરી કે કપુરી કહે છે, તે પર સર્વોપરી કળશ અને કળશ ઉપર ચક્ર કહેલ છે. એરિસામાં વિષ્ણુપ્રાસાદની વિશેષતાના હેતુથી વિષ્ણુનુ પ્રતિક (ચક્ર) કરે છે. રેખા પ્રાસાદના ઉપાંગા
આ રીતે એકાંડિક શિખરનાં વિભાગને રેખા પ્રાસાદ કહે છે. રેખા પ્રાસાદના ઉપાંગ ઠુસ્તાંશુલ જેટલાં હોય છે. તેમાં ત્રિસ્થ (ત્રણ ઉપાંગ), પંચથ ( પાંચઉપાંગ) સપ્તરથ (સાત ઉપાંગો) અને નવરચ (નવ ઉપાગે ) હાય છે.
આ ઉપાંગેાની સમજ નીચે પ્રમાણે છે.
(૧) ત્રિરથ (વ્યંગ ) :જેમાં મધ્યનુ ભદ્ર અને એ બાજી કણિક રેખા હોય તેને ત્રિરથ કહે છે,
