________________
દેવપ્રાસાદ
વચ્ચેના ગાળામાં આવતું પ્રત્યાગ જેને ! મૂલરેખા–શિખરના પાચાથી ઉપરનો ભાગ ચેથગરાશીયું કહે છે.
કર્ણ—પૂણે, રેખા. રથિકા-છજા પર ભદ્ર
નાગર પ્રાસાદ શિખર ઔધ-શિખરનું બાંધણું.
પ્રહાર, છજા પરનો થર. આમલસારક
કર્મ-પંચાડિક, નવાંડિટ, તેરાંડિગ એમ કમે ગ્રીવા આમલસારનું ગળું.
ક્રમે શિખરીએને કર્મ કહે છે. આમલસાર આમલસારક-આમલસારે ગ, શ્રીવાસ–એકશૃંગની શિખરી ચંદ્રસઆમલસારક પર ગલતાને ચંદ્રસ કહે છે. | તિલક-ધંધાયુક્ત લામશી. આમલસારિકા-ચંદ્રસ ઉપરને ગેળા જેવા ઘાટને | શુકનાસક-શિખરને આગળ ભાગ. જે મંડપ
આમલસારિકા, ઝાંઝરી કહે છે. ' પરની ઘંટાના પ્રમાણુથી થાય તે. કલશ-શિખરનું
કલિંગ (ઉડિયા) ના પ્રાસાદનું શિલ્પ ભારતમાં પૂર્વમાં આવેલા કલિંગનું શિલ્પ સુંદર છે. અને તે પશ્ચિમે આવેલા સૌરાષ્ટ્ર, ગુજરાત, રાજસ્થાનના શિલ્પને કેટલુંક મળતું છે.
કલિંગ (ઉડિયા-ઓરિસ્સા) ના નવમી દશમી તથા તેરમી શતાબ્દિ ના પ્રાસાદે ત્યાંના રાજાઓએ નિર્માણ કરાવેલા છે. અને તે પ્રદેશના શિલ્પ કુળની સુંદર કૃતિઓ છે,
તેમનાં શિખર ઘણુંખરૂં એકાંડિક છે અથવા રાજરાણીના જેવા બહુ અંડિક છે. ડાપ્રાસાદે વલભી જાતિના તથા કર્ણાટક-દ્રવિડ જાતિના પણ છે.
નાગર કુળ જાતિના શિખરે ખજુરાહો જેવા પ્રાસાદમાં જોવા મળે છે. જો કે તેમાં પીઠ, મંડોવરના થરના ઘાટમાં છેડેક ફેર હોય છે. આવા પ્રાસાદે ભુવનેશ્વરના સમૂહ મંદિરમાં જોવામાં આવે છે
જેમ દ્રવિડ પ્રાસાદની જાતિમાં ષડૂ વગે કહ્યા છે. તેમ ઉડિયાના પ્રાસાદમાં પણ કેટલાક વિશિષ્ટ ભેદ છે જેમકે :-(૧) પીઠ (૨) પા ભાગ થરવાળા (૩) તલવંધા (૪) બંધના (૫) ઉર્વજંઘા-અપરજંઘા (૬) બારડી (૭) ગંડી-શિખર અને (૮) મસ્તકઆમલક-કળશ એમ અષ્ટવર્ગ કહ્યા છે, આ વિભાગની રચના નીચે પ્રમાણે જોવા મળે છે.
(૧) પીઠ – કે કલિંગ શિપમાં પીઠ કેટલીક જગ્યાએ ગણેલાં નથી, પણ તેના શિલ્પમાં પીઠના પ્રકારો બતાવેલા છે. કેટલાંક મંદિરને પીઠ દેખાતું નથી. કયાંક કામદ પીઠ જેવું હોય છે. કેટલાક મંદિરને જગતી વિસ્તાર કરી તેમાં ખંભિકાના ઘાટનું પીઠપણ જોવામાં આવે છે. અહીં પીઠને પીસ્તા કહે છે. તે છ ભાગનું કહેવું છે.
