________________
240
જેમ,જળમાં લાકડાં પડવા છતાં પણ તે જળ-લાકડાં પડવાના દુઃખ થી પીડાતું નથી, તેમ આત્મા જો અહંકારથી રહિત રહે તો,દેહનાં દુઃખોથી પીડાતો નથી.
આત્મા પોતામાં દેહ-પણાની ભાવનાથી જ દેહનાં દુઃખો ને વશ થયો છે. એટલે તે જો, દેહપણા ની ભાવના ત્યજી દે તો,તે આત્મા -મુક્ત જ છે.એમ વિદ્વાનોએ નિશ્ચય કર્યો છે. આત્મા,દેહ, ઇન્દ્રિયો અને મન -એ પરસ્પર એક સાથે લાગેલાં હોય તો પણ જો અંદરથી આસક્તિ-રહિત રહે-તોતેઓમાં કોઇને કોઇથી દુઃખ થતું નથી.અને તે સર્વે- સર્વદા દુઃખ થયા વિના જ રહે છે.
હે,રામ,સંસારમાં સર્વ પ્રાણીઓને અંદરની આસક્તિ જ,જરા-મરણ-તથા મોહરૂપી વૃક્ષોના બીજ-રૂપ થાય છે. જે જીવ અંદરની આસક્તિ વાળો હોય તે-સંસાર-રૂપી સમુદ્રમાં ડૂબેલો છે. જો ચિત્ત,અંદર આસક્તિ-વાળું હોય તો-સંકલ્પોથી અનેક શાખાઓ-વાળા જેવું થયેલું કહેવાય છે અને જો અંદરની આસક્તિથી રહિત હોય તો-તે ચિત્ત-લીન (ક્ષીણ) થઇ ગયેલું જ કહેવાય છે.
ચિત્ત, સંસારના વ્યવહાર કર્યા કરતું હોય, તો પણ જો આસક્તિ વિનાનું હોય, તો તે નિર્મળ છે અને સદા મુક્ત જ છે-એમ સમજવું, પણ જો ભલે તે લાંબા કાળથી તપ કરતુ હોય પણ આસક્તિ વાળું હોય તો બંધન-વાળું જ સમજવું. જીવને જો અંદર આસક્તિ હોય તો-તે જીવને બેસી રહેવા છતાં,પણ તેને કર્તા-પણું પ્રાપ્ત થાય છેજેમ કે મનુષ્ય જો સુઈ ગયેલો હોય તો પણ તેને મનમાં આસક્તિ હોવાને લીધે સ્વપ્રમાં પણ સુખ-દુઃખો આપનાર,ઘણા ઘણા ભ્રમોનું કત-પણું પ્રાપ્ત થાય છે.
દેહ કશી ક્રિયા કરતો ના હોય,પણ જો ચિત્ત ક્રિયાઓ કર્યા કરતું હોય,તો જીવને સુખ-દુઃખો પ્રાપ્ત થયા વિના રહેતાં નથી.મન જો પોતાની અંદર કંઈ કરતું ના હોય તો-જીવ ને સાચી-કે દેખીતી રીતે કર્તાપણું છે જ નહિ. સુષુપ્તિ અવસ્થામાં મનની ક્રિયાઓથી રહિત થયેલો પુરુષ ગતિ કરે તો પણ તે "હું કરું છું" એવું અભિમાન ધરતો નથી,એ તો આપણા જાણવામાં છે જ.
તમે જે પાપ કે પુણ્ય મનથી કરશો-તો તેનું ફળ પામશો,પણ પાપ-પુણ્ય મનથી નહિ કરો તો તેનું ફળ પામશો નહિ એ ચિત્તમાં કર્તાપણાની શક્તિ નથી-એમ નથી,તો પછી શા માટે દેહને કર્તા તરીકે કલપવો પડે? એટલે કે દેહ કદી પણ કોઈ કર્મનો કર્તા છે જ નહિ,અને કર્મો જો મન કરતુ હોય,પણ આસક્તિથી રહિત હોય, તો તે પણ અકર્તા જેવું જ છે. કેમ કે એમ હોવાથી તેને કર્મોના ફળ ભોગવવા પડતાં નથી.
પરમાત્મામાં લાગેલા મન વાળો પુરુષ પોતાનું મન સારાં-નરસાં કર્મોની આસક્તિથી રહિત હોવાને લીધે, તેના શરીરથી બ્રહ્મ-હત્યા થાય તો પણ તેના પાપથી લપાતો નથી, અને શરીરથી અશ્વમેધ યજ્ઞ કરે તો પણ તેના પુણ્ય થી લપાતો નથી. એટલે કે-તેવો જીવ,બહારની કોઈ પણ ક્રિયાઓ કરતો હોય તો પણ તે કદી કર્તા કે ભોક્તા થતો નથી. તેથી બહારની ક્રિયાઓ (કર્મો) કરવાથી કે ના કરવાથી તેને કોઈ લાભ કે હાનિ નથી.
હે,રામ,માટે શરીરની સાથે સંબંધ ધરાવનારી સઘળી વસ્તુઓને તથા સર્વે ક્રિયાઓને મનથી બહાર રાખવી, અને સઘળાં દુઃખોને ઉત્પન્ન કરનાર આસક્તિને અત્યંત ક્રૂર સમજીને ત્યજી દેવી. એટલે- આસક્તિ-રૂપી મેલથી રહિત થયેલું મન,પરમાત્મામાં મળીને એકરસ થઈ જાય છે.
(૬૮) આસક્તિ ને ટાળવાના ઉપાયો રામ પૂછે છે કે-હે મહારાજ,મનુષ્યને કયો અને કયા પ્રકારનો સંગ બંધન આપે છે અને તે સંગ ને કયા ઉપાયથી ટાળવો? કયો સંગ મનુષ્યને મોક્ષ આપનારો કહેવાય છે?
