________________
272
તારો અને આત્માનો જો સંબંધ થાય તો-જો તારા પ્રભાવથી આભા દુર થઇ જાય તો તને જાણનારો (આત્મા) કોઈ ના રહેવાને લીધે તારી સિદ્ધિ ના થાય અને જો આત્માના પ્રભાવથી તું નષ્ટ થઇ જાય તોતેં પોતાના નાશ અર્થે જ આત્મા નો સંબંધ માગ્યો કહેવાય.એટલે બંને રીતે તારી હાનિ છે. તું ભોગની લાલચથી આત્માના સંબંધને માગીને હાથે કરીને તારા સ્વરૂપનો નાશ કરવા જ ધારે છેમાટે તેમ તું કર નહિ સ્વરૂપ થી ભ્રષ્ટ થવું તે મોટું દુઃખ છે.
"હું સઘળું દૃશ્ય કે જે અજ્ઞાન-રૂપ છે,તેનો આત્માના જ્ઞાનપણાના પ્રભાવથી નાશ થઇ જાય તો-એકલો નિરતિશય આનંદ-રૂપ આત્મા જ અવશેષ રહેશે-એ સારું થશે" એમ ધારીને તું એટલાથી સંતોષ માનતું હોય, તો એકાગ્ર-ધ્યાન-રૂપ સમાધિ કરીને આત્માનું જ દર્શન કરનારું થા.
હે ચિત્ત,તને સમાધિમાં જ સુખ થાય એમ છે પણ તને સંકલ્પો કરવામાં સુખ નથી-કારણકેજેમ,ધોધ નું પાણી પથરાઓમાં પડતા ફેલાઈ જવા જેવું થઇ જાય છે, તેમ, અખંડ અનુભવ,સંકલ્પો ને લીધે, દેહ તથા ઇન્દ્રિયો આદિમાં પડતાં ફેલાઈ ગયેલા જેવો થઇ જાય છે-કે જે મોટું દુ:ખ છે.
હે ચિત્ત,તું જો એમ ધારતું હોય કે "હું સંકલ્પો કરતું નથી,પણ આત્મા કર્તાપણારૂપ સ્વભાવને લીધે સંકલ્પો કરે છે" તો એ પણ તારી ભૂલ છે.આત્મા કે જે કલ્પના-રૂપી કાદવ થી રહિત છે અને પ્રકાશીને કલપનાઓનો નાશ કરનારો છે-તેને વળી કર્તાપણું કેવું? તેં કાપેલા અનેક ભેદ-રૂપે આત્મા,કેવળ ફુરે જ છે, પણ તે (આત્મા) પોતે તો કોઈ ભેદની કલ્પના કરતો નથી.
જેમ સમુદ્રમાં ધગધગતો અંગારો હોવો સંભવતો નથી-તેમ, સર્વાત્મક અને સ્વયંપ્રકાશથી ક્રૂરતા, આ ચૈતન્ય માં દ્રત હોવું સંભવતું જ નથી. હે ચિત્ત,આત્મા કલ્પનાઓથી રહિત છે અને તું જડ હોવાને લીધે કલ્પના કરી શકે તેમ નથીમાટે કલ્પના જ સિદ્ધ નહિ થવાને લીધે-વિષયોથી રહિત એક અનુભવ જ સાચો છે.બીજુ કંઈ પણ નહિ એમ સિદ્ધ થાય છે.જેમ આકાશમાં વન નથી-તેમ,અખંડ અનુભવ-રૂપ આત્મામાં આ "જુદું છે-જુદું નથી, શુભ છે કે -અશુભ છે" એવી કોઈ મિથ્યા કલપના છે જ નહિ.
હે ચિત્ત,તેં નિર્મળ થઈને આત્માને સઘળા પદાર્થોના તત્વ-રૂપ,અખંડ અનુભવ-રૂપે રહેલો અને સઘળી દિશાઓમાં અત્યંત ભરપૂર-પણાથી જાણ્યો એટલા માટે મારાં સુખ-દુઃખો ક્ષીણ થઇ ગયાં છે. એટલે-મને જે સુખ-દુઃખોના દેખાવો હતા તે તો માત્ર ભાંતિ જ હતી.
(૮૩) ચિત્ત અને ઇન્દ્રિયો હોવાથી થતા દોષો તથા ના હોવાથી થતાં સખો
વસિષ્ઠ કહે છે કે-હે રામ,એકાંતમાં બેઠેલા એ ધીર વીતતવ્ય મુનિએ શુદ્ધ ધારણાવાળી બુદ્ધિથી ફરીવાર પણ પોતાની ઇન્દ્રિયોના સમુહને નીચે પ્રમાણે સમજાવ્યો.
વીતહવ્ય કહે છે કે-હે ઇન્દ્રિયો,આ તમારી પોતાની સત્તા, જીવનના સમયમાં ઘણાપણા અનર્થોને આપનારી છે. અને મરણ થયા પછી,નરક આદિ દુઃખોને આપનારી છે. એટલે તમે એ ખોટી સત્તાને છોડી દો. હું સ્પષ્ટ ધારું છું કે મારા ઉપદેશથી તમારી આ સત્તા નષ્ટ જ થઇ ગઈ છે. કેમ કે તમે અજ્ઞાનથી જ ઉત્પન્ન થયેલી છો.ઉપદેશથી અજ્ઞાન નષ્ટ થઇ જતાં તમોને પાછી સત્તા મળવાની જ નથી.
હે ચિત્ત,જેમ બાળકોનું અગ્નિમાં રમવું તે તેમના શરીરના બાળવા માટે જ થાય છે તેમ,તારી સત્તા તને બાળવા માટે જ થાય છે. તારા હોવાને લીધે જ-ભ્રાંતિ પામેલા મૂર્ખ લોકો,રાગ-દ્વેષથી ભરેલા આ કાળ-રૂપી સંસારમાં પ્રવેશ કરે છે.
