________________
સારી રીતે કલ્યાણની શ્રેણી રૂપી પુષ્પાદિથી નવપલ્લવિત જેવી રહીને મોક્ષરૂપી ફળને અચૂક પ્રાપ્ત કરાવે છે. પણ જો મોક્ષ ફળને પ્રાપ્ત કરાવે એવી તપાદિ આરાધનાની પાસે જો ક્રોધ રૂપી અગ્નિ મૂકવામાં આવે અર્થાત્ તપારાધના સાથે ક્રોધ કરવામાં આવે તો તે તપ ફળને તો નિષ્ફળ બનાવે જ છે. અને ક્યારેક વિપરીત ફળ પણ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે.
ગ્રન્થકારશ્રીએ 'તપવરાવુમઃ' શબ્દનો પ્રયોગ કરીને એક વાતની સ્પષ્ટતા કરી છે કે ક્રોધ એ તપનું અજીર્ણ છે. તપશ્ચર્યાનું પાચન થાય એટલો તપ કરવામાં આવે, પાચન થાય એ રીતે કરવામાં આવે તો અજીર્ણ ઉત્પન્ન જ ન થાય. બીજી આરાધનાઓ પણ ક્રોધથી નિષ્ફળ જાય છે પણ તપ શબ્દ મૂકીને તપસ્વીઓને વિશેષ જાગૃત રહેવાનું સૂચન કર્યું છે. કારણ પણ છે કે તપસ્વીઓમાં ક્રોધ વધારે ઉત્પન્ન થતો દેખાય છે. II૪૬।। હવે ત્રીજા શ્લોકમાં ક્રોધથી શું શું નુકશાન થાય છે તે દર્શાવતાં કહે છે કે – छंद - शार्दूलविक्रीडितवृत्त
सन्तापं तनुते भिनत्ति विनयं सौहार्दमुत्सादय
त्युद्वेगं जनयत्यवद्यवचनं सूते विधत्ते कंलिम् ।
कीर्तिं कृन्तति दुर्मतिं वितरति व्याहन्ति पुण्योदयं,
दत्ते यः कुगतिं स हातुमुचितोरोषः सदोषः सताम् ॥ ४७ ॥ अन्वय ः यः सन्तापं तनुते विनयं भिनत्ति सौहार्दं उत्सादयति उद्वेगं जनयति अवद्यवचनम् सूते कलिम् विधत्ते कीर्तिम् कृन्तति दुर्मतिम् वितरति पुण्योदयं व्याहन्ति कुगतिं दत्ते सः रोषः सदोषः सताम् हातुम् उचितः ।
શબ્દાર્થ : (યઃ) જે ક્રોધ (સત્તાપ) પરિતાપને (તનુતે) વિસ્તારે છે (વિનયં) વિનયગુણને (મિનત્તિ) દૂર કરે છે (સૌહાર્દ) મૈત્રીભાવને (ઉત્સાવયંતિ) મિટાવે છે (વ્વુાં) ઉદ્વેગને (નનયતિ) ઉત્પન્ન કરે છે. (અવદ્યવનનમ્) અસત્ય વચનને (સૂર્ત) ઉત્પન્ન કરે છે. (ઋતિમ્) કલહને (વિત્તે) કરે છે (ર્તિ) કીર્તિને (ન્તતિ) કાપે છે. (તુતિમ્) દુર્બુદ્ધિને (વિતરતિ) વધારે છે (પુછ્યોવં) પુણ્યના ઉદયને (વ્યાહન્તિ) રોકે છે (તિ) દુર્ગતિને (વત્તે) આપે છે (સઃ રોષઃ) તે ક્રોધ (સરોષઃ) દોષ સહિત છે. એ માટે (સામ્) સત્પુરુષોએ (હાતુમ્ અવિતઃ) છોડવા યોગ્ય છે. II૪૭
ભાવાર્થ : ક્રોધ પરિતાપને વિસ્તારે છે, નમ્રતાદિ વિનય ગુણને દૂર કરે છે. મૈત્રી ભાવનાને નષ્ટ કરે છે. ઉદ્વેગ જન્માવે છે. અસત્ય વચનને ઉત્પન્ન કરે છે. કલહને ક૨ે છે. કીર્તિને કાપે છે. દુર્બુદ્ધિને વધારે છે. પુણ્યના ઉદયને રોકે છે. દુર્ગતિને આપે છે. તે ક્રોધ દોષ યુક્ત જ છે. એ કારણથી સત્પુરુષોએ ક્રોધ સર્વરીતે છોડવા યોગ્ય છે.
વિવેચન : ગ્રન્થકારશ્રી ક્રોધ પ્રકરણના ત્રીજા શ્લોકમાં ક્રોધ કરવાથી થનારાં અનિષ્ટોને દર્શાવતાં થકાં કહે છે કે આ ક્રોધ સત્ત્તાપને વિસ્તારે છે. ક્રોધી વ્યક્તિ સતત માનસિક ચિંતા કરતો હોય છે અને તેથી તેનો સત્તાપ વધતો જ રહે છે. ક્રોધ યુક્ત વ્યક્તિમાં
-
50
