Book Title: Shatavdhani Dhirajlal Shah Jivan Darshan
Author(s): Shantikumar J Bhatt, Ramanlal C Shah and others
Publisher: Dhirajlal Shah Sanman Samiti
View full book text
________________
અજતા યાત્રી એક અદ્ભુત ચિત્રકાવ્ય
૧૧ ચિત્રકામ હતું તેની જગતને પ્રતીતિ કરાવી. વળી પીરાતનિકેના અપાર શ્રમથી
હજારે નાનાં નાનાં હળે નીચે દીર્ધકાળથી ભૂમિમાં દટાયેલાં નાલંદાના ભવ્ય શિલાખ ડે” બહાર આવ્યા અને ગુપ્ત અને પાલ વંશ વચ્ચેના શિ૯૫કામની લાંબા સમયથી વટતી કડીઓ મળી આવી. આ પ્રમાણે કાલની ગુફાઓ અને ઈલુરાનાં ગુફા-મંદિરે પણ ઈસ્લામની અસર પહેલાંની હિંદી કલાની મહાન વિભૂતિઓ છે, પણ એ બધામાં અજન્તા તે હિંદી કલાને કળશ છે. - મહાભારત જેમ હિંદની સંસ્કૃતિનું વિશ્વ કાવ્ય છે, તેમ અજન્તા બૌદ્ધ સમયની હિંદની સંસ્કૃતિનું મૂક મહાકાવ્ય છે. એમાં ભગવાન બુદ્ધની જાતકથાઓ દ્વારા વિશ્વન અમર ચિત્રપટ આલેખાયો છે. એમાં માત્ર ચિત્રો જ જોનારનાં હદયને એ હલાવી નાખે છે તે સાક્ષાત દર્શન કરનાર કલારસિક હૃદયના તારને ઝણઝણાવે એ સ્વાભાવિક છે. ભાઈશ્રી ધીરજલાલે અજન્તાની યાત્રા બે વાર કરી અને બીજી યાત્રાનું પરિણામ આ કાવ્યરૂપે ફલિત થયું.
કવિ એ ચિત્રકાર કરતાં અમુક અર્થમાં અધિક છે. ચિત્રકાર પાસે રંગ છે, પણ શબ્દ નથી. કવિ પાસે ઉભય છે. કવિ એની પ્રતિભા ગાતાં ગાતાં વસ્તુનું સાક્ષાત દર્શન કરાવી શકે છે, તેમજ શબ્દલીલો દ્વારા મનેહ સૂર સંભળાવી શકે છે. આ કાવ્યના રચનાર જેઓ ચિત્રકાર અને કવિ ઉભય છે, તેમણે એ મૂક સૃષ્ટિના આલેખનનું સાક્ષાત સૂહમદર્શન કર્યું છે. એ પ્રતિમાદર્શનથી એમની પ્રતિભાને પ્રેરણા મળી છે અને તેથી
જ એ મૂક પ્રતિભાઓના આંતરભાને હૃદયમાં ઝીલી કલ્પનાબળે ભાવમય વાણમાં ગાઈ ન શક્યા છે.
' અજન્તાનાં ચિત્રો ઘણાં થયાં છે, પરંતુ કાવ્ય તે કદાચ આ પહેલી જ વાર રચાયું છે. ' કાવ્યના આરંભમાં જ કવિની વીણાના તાર ઝણઝણે છે. અનિલ, તરુવર, વિહંગમ અને ગિરિનિર્ઝરે સંગીતની અને નૃત્યની અજબ ધૂન મચાવે છે. વૃક્ષવૃક્ષે સુગંધી પુષ્પ ફરે છે. મંદમંદ હાસ્ય કરતી ઉષા યાત્રીને શય્યામાંથી ઉઠાડે છે. એકાકી ચિત્રકાર યાત્રી સરિતાનું આતિથ્ય પામી એના વાંકાચૂંકા પ્રવાહના કાંઠે કાંઠે ચાલ્યા જાય છે. આ એકલવાય અતિથિ ગન્તવ્ય સ્થાને પહોંચતાં ગિરિકરાડમાંની સપાનમાળા ચડવા માંડે છે. એકાએક ભૂતકાળને ગેબી પડદે ઉપડે છે. એના કલ્પનાનયન સમક્ષ અજન્તાના ઉત્થાનકાળથી માંડીને એમાં પુનઃદર્શન પયતને સાંગોપાંગ ઇતિહાસ દષ્ટિગોચર થાય છે. વિદ્યા, કલા અને શાન્તિના કેન્દ્ર અજન્તાને જાહેરજલાલીને સમય, મુસલમાન આક્રમણ કાળમાં વનદેવીએ પિતાના ઉત્સંગમાં કરેલું આ કલાશિશુનું સંગેપન અને
ગ્ય અવસરે એનું જગત સમક્ષ કરેલું પ્રાકટ્ય ઈત્યાદિ દર્શન યાત્રી પામે છે. સપાનમાળા પૂરી થયે યાત્રી અજન્તાના મહાવિહારમાં પ્રવેશ કરે છે. ત્યાં એ નાગરાજનું કુટુંબ,
