________________
૫૩
૫૪
ટોળી ઊભી છે. એક હાથી ઊંટ સામે લડી રહ્યો છે. બીજો હાથી ઘોડા સાથે લડે છે, ઘોડેસવાર જમીન પર પટકાઈ પડ્યો છે. બીજા હાથીએ માણસને પગેથી લટકતો રાખી ઊંચક્યો છે. એ માણસ માથું જમીન પર પટકાય નહીં તે માટે પોતાના બંને હાથ માથાની નીચે (કે માથા ઉપર) વાળી રહ્યો છે. બે હાથીના ત્રણ ખેલ છે. પહેલા ખેલમાં બે હાથીએ એક જ માણસના એક એક પગ પકડીને તેને ઊંચો કર્યો છે. તે માણસના હાથ નીચે પહોળા થઈને લટકે છે. તેના માથાના લાંબા વાળ જમીન સુધી પહોંચે છે. બીજા ખેલમાં બે હાથી અને એક સિંહ વચ્ચે લડાઈ ચાલે છે. સિંહનો પગ એક હાથીના દંતશૂળ પર છે અને તેના પંજા પર બીજા હાથીની સૂંઢ છે. ત્રીજા ખેલમાં બે હાથીએ એક માણસને એક જ પગે પકડીને ઉછાળ્યો છે. તેનું માથું હાથીના પગ પાસે છે, તે બીજા હાથી સાથે જોરથી અફળાયો છે.
- બારમી દેરીમાં પહેલી છતમાં પંચકલ્યાણકનો વિસ્તાર છે. બીજી છતમાં સપાટ ડિઝાઈન છે. તેરમી દેરીની પહેલી છતમાં કમલ ખીલી રહ્યું છે તેની પાંદડીઓમાં આઠ દેવીઓ છે. દશાર્ણભદ્રની સામે ઇન્દ્રના હાથીની સૂંઢમાં કમળ હતા તેની યાદ આવી જાય.
બીજી છતમાં સુંદર આકૃતિ છે. અહીં સિંહોની પ્રદક્ષિણા છે. એક જગ્યાએ ગજમુખી રાક્ષસ સાથે સિંહની લડાઈ ચાલુ છે. કદાચ, અષ્ટાપદ અને સિંહનું યુદ્ધ.
ચૌદમી દેરીની પહેલી છતમાં કમળની ફરતે દેવીઓના બે રાઉન્ડ છે. બીજી છતમાં અલાયદી ડિઝાઈન છે. પંદરમી દેરીની પહેલી છતમાં માનવો અને પશુઓની સભા છે. બીજી છતમાં ડિઝાઈન અને માનવસભા.
સોળમી દેરીની બીજી છતમાં કમળ ખીલ્યું છે તેની ચારે તરફ લક્ષ્મીજી છે. સત્તરમી દેરીની પહેલી છતમાં એકી સાથે અઢાર મોગરા ખૂલે છે. બીજી છતમાં ડિઝાઈન છે. અશ્વયાત્રાનું એક વર્તુળ છે. તેમાં બે જગ્યાએ ઘોડા પરથી બૅલૅન્સ ચૂકી જનારા આદમીની અવસ્થાનો તાદેશ ચિતાર છે. અઢારમી દેરીથી નવરચિત દેરીઓ અને છતો શરૂ થાય છે. ઈ. સ. ૧૯૫૦માં જવાહરલાલ નહેરુ દેલવાડા આવ્યા હતા. તેમના કહેવાથી આ દેરીઓની નવરચના કરવામાં આવી.
અઢારથી ચોવીસ દેરીનું કામ નવેસરથી થયું છે. જૂનું શિલ્પ યથાર્થ રીતે ફરી કોતરવામાં આવ્યું છે. પથ્થર સારો વાપર્યો છે પણ કોણ જાણે કેમ ? જૂના પથ્થર જેવી જીવંતતા નથી વર્તાતી. તેવું જ લાગે છે. અઢારમી દેરીની બંને છતમાં સુંદર ડિઝાઈન છે. ઓગણીસમી દેરીની પહેલી છતમાં કમળ ફરતે સોળ દેવી નૃત્ય કરે છે. વીસમી દેરીની પ્રથમ છતમાં કોતરકામ ઉપરાંત અશ્વદોડ છે. બીજી છતમાં શંખેશ્વરી દેવીની અત્યંત રમણીય મૂર્તિ છે. આ મૂર્તિના ઘડવૈયા આજે તદ્દન વયોવૃદ્ધ હાલતમાં જીવે છે. આબુનાં કલાકર્મનો વારસો ૯૦૦ વરસ પછી પણ જીવતો રાખી શકે તેવા કલાકારો આજે મળે છે તે કેવા આનંદની વાત કહેવાય ? જીર્ણોદ્ધાર વખતે આ દેવીની મૂર્તિ નવી બનાવવામાં આવી. આંખો, આંગળીઓ, નખ બધું જ જાણે જીવંત લાગે છે. દેવીની આઠ ભુજાઓ હમણાં હાલવા માંડશે એવું લાગે. સ્તબ્ધકારી નિર્માણ. ત્રેવીસમી દેરીની અંદર વિશાળ ઓરડો. તેમાં મૂળ આદેશ્વર પ્રભુની ભવ્ય અને આહૂલાદક પ્રતિમા છે. અહીં સમવસરણ છે. શ્રાવકમૂર્તિ છે. તો ગુરુમૂર્તિ પણ છે. કામચલાઉ ધોરણે રાખ્યું હોય તે રીતે બધું ગોઠવાયું છે. અંદર બીજો પણ એક ઓરડો છે. તેમાં પણ પરોણા ભગવાનું બિરાજમાન છે. પ્રતિમાઓ ઘણી છે. ચોવીસમી દેરીમાં તીર્થરચનાની મૂળ શક્તિસમા અંબાદેવીની મૂર્તિ છે. પગ આગળ વધતા જાય છે. છતમાં હાથી સાથે રમતો આદમી દેખાય છે. તેને ત્રણ હાથીએ ઊંચક્યો છે. એક હાથીએ તેને કમ્મરેથી પકડ્યો છે. બીજા હાથીએ તેના બે પગ ઝાલ્યા છે. ત્રીજા હાથીના દંતશૂળને તેણે હાથેથી પકડ્યા છે. તદ્દન ટટ્ટાર રીતે શરીર તાણીને એ ત્રણ હાથી પર ઝૂલા લઈ રહ્યો છે.
ચોથી દેરી પછી છેક પચીસમી દેરીએ ઘુમ્મટ આવે છે. ઘુમ્મટીમાં નાગપાશ અને નાગમુખ છે. ગજથર, અશ્વથર, માનવથર, હંસથર છે. બત્રીસમી દેરીની છતમાં વિમલવસહિનો ચમકારો છે. કૃષ્ણ કાલિયદમન કરેલું તેની કોણી છે. આખું દશ્ય ત્રણ ટુકડામાં વહેંચાયેલું છે. એક તરફ કૃષ્ણ-બળદેવ અને સાથીઓ ગેંડી દડો રમે છે. વચ્ચે ઉછળતાં પાણીમાં કૃષ્ણ, નાગની ફણા પર ઊભા છે. આસપાસ નાગણો હાથ જોડી રહી છે. બીજી તરફ સમંદરતળે શેષનાગની શય્યા પર કૃષ્ણ શયન કરે છે. કાગળ પર ચિત્રકારે યોજનાબદ્ધ રીતે ચિત્ર દોર્યું હોય એવું જ દેખાય છે. જડ અને જાડા પથ્થર પર આવું સુરેખ
