Book Title: Pravachansara Piyush Part 1
Author(s): Kundkundacharya, Amrutchandracharya, Himmatlal Jethalal Shah
Publisher: Grand Rapid America Mumukshu Mandal America
View full book text
________________
આત્મોત્પન્ન
સુખનું આ સ્વરૂપ યથાર્થરૂપે લક્ષમાં લેવાથી તે સુખ આત્મોત્પન્ન છે તે સહજરૂપે સમજી જવાય
અજ્ઞાનીએ અજ્ઞાનદશાને કા૨ણે ઈન્દ્રિય
છે. અજ્ઞાની, જ્ઞાની કે પરમાત્મા દરેકને જે સુખનો અનુભવ થાય છે તે જીવના પોતાના જ પરિણામોનું ફળ છે. તે અપેક્ષાએ તે બધું ખરેખર આત્મોત્પન્ન જ છે. ઈન્દ્રિયસુખ અને અતીન્દ્રિય સુખ બન્ને જો આત્મોત્પન્ન છે તો બે વચ્ચે તફાવત શા માટે છે : એવો પ્રશ્ન જરૂર થાય તેનું. સમાધાન એક દૃષ્ટાંતથી સુગમ થશે. દૃષ્ટાંત : એક અબજપતિ પિતાને એકનો એક દિકરો હોય પરંતુ તે બાપની આમન્યામાં ન હોય. “મને મારા મિત્રો પૈસા આપશે'' એવી ઉદ્ધતાઈ કરતો હોય તો બાપ તેને કાંઈ આપે નહીં પરંતુ તેને માત્ર ઘરમાં રહેવા અને ખાવાનું જ મળે, પરંતુ જો પુત્ર તેની આમન્યા જાળવે તો બાપ તેને બધું આપે છે. જે ઈન્દ્રિય સુખ છે એ ઘ૨માં રહેવા અને ખાવા મળે તેની સાથે સરખાવી શકાય.
:
·
:
:
સુખને વિષયને આશ્રિત, પરાશ્રિત માન્યું હતું. માન્યતા પ્રમાણે તે ૫૨નો આશ્રય લેતો હતો. સુખ પોતાનો જ સ્વભાવ છે તે પરમાંથી આવતું નથી એવું શ્રદ્ધાન થતાં જ્ઞાનીને પણ પરાશ્રય છૂટી જાય છે જયારે પરમાત્માને તો પરાશ્રય જરાપણ નથી. આદરણીય પં. શ્રી હિંમતભાઈએ વિશેષ સ્પષ્ટતા માટે પુદ્ગલના અસાધારણ ધર્મો એવા સ્પર્શ વગેરે રૂપી ગુણો અને તેને જાણવામાં નિમિત્ત એવી શરીરને પ્રાપ્ત ઈન્દ્રિયોની વાત લીધી છે. વળી મનના સંગે અનેક પ્રકારના સંકલ્પ વિકલ્પની વાત પણ લીધી છે. મનરૂપી-અરૂપી બન્નેને વિષય કરી શકે છે તેથી મનના સંગે માત્ર રૂપી પદાર્થના જ ચિંતવનની વાત ન લેતાં ત્યાં જીવ સંબંધી ભેદ ભંગથી નયાત્મક ચિંતવનનો પણ પરમાત્માને નિષેધ છે. ઈન્દ્રિય અને મનના સંગે જે જ્ઞાન છે તે પરોક્ષ જ્ઞાન છે. જયાં સુધી જ્ઞાન પરોક્ષ છે ત્યાં સુધી અતીન્દ્રિય જ્ઞાન નથી. અતીન્દ્રિય સુખ નથી. ૫૨માત્મા સંપૂર્ણપણે અંતર્મુખાકાર થયા છે. વિશ્વના પદાર્થો સાથેનો સંબંધ સર્વથા કાપી નાખ્યો છે. આ રીતે ૫૨માત્મપદ પ્રાપ્ત થતાં ભાવકર્મ-દ્રવ્યકર્મ-નોકર્મની ભૂમિકાનો સદંતર અભાવ છે.
હોવાથી બાહ્ય શરીરને પ્રાપ્ત એવી ઈન્દ્રિયો, અને પદ્રવ્ય સાથેનો સંબંધ જ નથી વળી જ્ઞાન પણ પોતાને જ વિષય કરે છે તેથી તે સમયે તેને પદ્રવ્ય
સાથે શેય જ્ઞાયક સંબંધ પણ નથી. જ્ઞાનીને નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિ સમયે અબુદ્ધિપૂર્વકના કષાયો વિદ્યમાન
છે તેથી તેટલા પુરતો વિષયો સાથેનો સંબંધ ગણી શકાય. પરમાત્માને તેનો પણ અભાવ હોવાથી તે
સંપૂર્ણપણે વિષયાતીત છે.
આત્મોત્પન્ન એવું સુખનું વિશેષણ એ દર્શાવે છે કે સુખ છે તે પોતાના જ પરિણામો છે. તે પોતાના સ્વભાવના સંપૂર્ણ આશ્રયે જ પ્રાપ્ત થાય છે. નાસ્તિની વાત હવે પછીના વિશેષણમાં લેવામાં આવશે.
:
૫૨માત્માનું સુખ વિષયાતીત છે અર્થાત્ બાહ્ય વિષયની ભૂમિકાને ઓળંગી ગયું છે. તે સુખને બાહ્ય વિષયો સાથે કોઈ પ્રકારનો સંબંધ નથી. આપણે એ વાત લક્ષમાં લીધી છે કે ઈન્દ્રિય સુખને બાહ્ય વિષયો સાથે સંબંધ છે તેથી સંસાર અવસ્થામાં જીવને બાહ્ય વિષયો સાથે સંબંધ હતો જે પરમાત્મા થતાં છૂટી ગયો છે. ઈન્દ્રિય સુખનું કારણ પણ જીવના પોતાના જ પરિણામો છે. તે કાંઈ બહા૨થી આવતું ન હતું. બાહ્ય સંયોગો તે સમયે નિમિત્તરૂપે હાજર અજ્ઞાની, જ્ઞાની અને ૫૨માત્મા બધાને જે હતા. જ્ઞાનીને નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિ સમયે કોઈ પ્રકારે સુખનો અનુભવ છે તે સર્વથા અતીન્દ્રિય આનંદ અનુભવાય છે. તે પણ ખરેખર : આત્મોત્પન્ન જ છે. ઈન્દ્રિય સુખ દુઃખના સમયે બાહ્ય વિષયાતીત જ છે. તે સમયે તેને ભાવકર્મનો અભાવ : વિષયો સાથે ઈન્દ્રિય અને મન દ્વારા સંબંધ છે તે
પ્રવચનસાર -
પીયૂષ
૩૧
