Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
View full book text
________________
१९२८ • दर्पणकल्पं ज्ञानम् ।
१२/११ कदन्नादयश्च भाषावर्गणौदारिकवर्गणादिषु, तत एव । कथं प्रातिवेश्मिकगृहस्थितान् रागादीन्, ए परदेशस्थितांश्च कोलाहल-कदन्नादीन् अहं भुजीय ? भुञ्जन्तु तान् कर्म-मन-इन्द्रिय-देहादयः । रा अहं तु तेषु स्वत्व-स्वामित्व-कर्तृत्व-भोक्तृत्वादिभावशून्यः साक्ष्येव । न चेमे मत्स्वरूपस्य साधका म बाधका वा, मम निजचित्स्वभावलीनत्वात् । ॥ वस्तुतस्तु इमान् सर्वान् रागादीन् नैव कुर्वे, न भुजे, न चा जाने किन्तु रागाद्याकारप्रतिभास
परिणतं मदीयं ज्ञानमेव केवलं जानामि । दर्पणकल्पे ज्ञाने प्रतिबिम्बितान् तत्तज्ज्ञेयाकारान् जाने । - ज्ञानं न प्रतिबिम्ब्यमानरागाद्यात्मकम्, अन्यथा तत् प्रतिबिम्ब्यमानकोलाहल-कदन्न-किङ्कराद्यात्म" कमपि स्यात् । तथा च तस्य जडता आपद्येत । न खलु दर्पणे प्रतिफलिता अग्निज्वाला दर्पणे का वर्तते, किन्तु अग्नौ एव । दर्पणे तु केवलं ज्वालाप्रतिबिम्बं वर्त्तते । तथैव ज्ञानदर्पणे रागादिप्रतिभासो દ્રવ્યકર્મ વચ્ચે પરસ્પર સાજાત્ય રહેલ છે. તે રીતે સાજાત્યના લીધે જ વિતર્ક, વિકલ્પ વગેરે ભાવો અંતઃકરણાદિમાં રહી શકે તથા કોલાહલ ભાષાવર્ગણાદિમાં રહી શકે અને કદન્ન (કુભોજન) આદિ પદાર્થો ઔદારિકાદિ વર્ગણામાં રહી શકે. પરંતુ દ્રવ્યકર્મ તે હું નથી. દ્રવ્યકર્મ તો મારા પાડોશી છે. પાડોશીના ઘરમાં રહેલા રાગાદિને હું કેવી રીતે ભોગવું ? તથા કોલાહલધારક ભાષાવર્ગણા વગેરે તો મારા માટે પરદેશ છે. પરદેશમાં રહેલા કોલાહલ, કુભોજન વગેરેનો હું કેવી રીતે ભોગવટો કરી શકું ? તેથી હું તેઓનો ભોક્તા નથી. કર્મ, મન, ઈન્દ્રિય, શરીર વગેરે ભલે પૂર્વોક્ત ત્રણેય રાગાદિ પદાર્થોનો ભોગવટો કરે. પરંતુ હું તો રાગાદિ ત્રણેય પદાર્થોનો માલિક નથી, કર્તા નથી, ભોક્તા નથી. રાગાદિ ત્રણેય પદાર્થો મારા નથી. તેથી રાગાદિસાપેક્ષ એવા સ્વત્વ, સ્વામિત્વ, કર્તૃત્વ, ભોસ્તૃત્વ વગેરે ભાવોથી શૂન્ય એવો
હું તેઓનો માત્ર સાક્ષી જ છું. મારે અને તેઓને કોઈ લેવા-દેવા નથી. તે મારા ચૈતન્યસ્વરૂપના સાધક વા નથી કે બાધક નથી. કેમ કે હું તો મારા ચૈતન્ય સ્વભાવમાં લીન થયેલો છું.” (ગુણસેન, ગજસુકુમાલ
મુનિ, બંધક મુનિ, મેતાર્ય મુનિ વગેરેના દષ્ટાંતથી આ બાબતની વધુ સ્પષ્ટ વિભાવના કરી શકાય.) સ ) “આત્મા રાગાદિનો કર્તા-ભોક્તા-જ્ઞાતા નથી' - તેવું સંવેદન કરીએ !
(વસ્તુ) “વાસ્તવમાં તો આ રાગાદિ સર્વ પદાર્થોને નથી તો હું કરતો, નથી તો હું ભોગવતો કે નથી તો હું જાણતો. હું તો રાગાદિ શેય પદાર્થોના આકારથી પરિણત થયેલા એવા મારા જ્ઞાનને જ માત્ર જાણું છું. અરીસા જેવા મારા નિર્મળ જ્ઞાનમાં પ્રતિબિંબિત થતા તે તે શેયાકારોને હું જાણું છું. જ્ઞાનદર્પણમાં જોય એવા રાગાદિ પદાર્થોનું પ્રતિબિંબ પડે છે પણ જ્ઞાન સ્વયં રાગાદિસ્વરૂપે પરિણમી જતું નથી. બાકી તો જ્ઞાનદર્પણમાં કોલાહલ, કુભોજન, કિંકર વગેરેનું પ્રતિબિંબ પણ પડે છે. કોલાહલાદિનો પ્રતિભાસ જ્ઞાનમાં થાય જ છે. તેથી જ્ઞાન કોલાહલ-કુભોજન વગેરે સ્વરૂપે પણ પરિણમી જવાની સમસ્યા સર્જાશે. તો તો જ્ઞાન પોતે જડ થઈ જશે. તેથી નક્કી થાય છે કે જ્ઞાન શેયાકારપ્રતિભા સ્વરૂપે પરિણમે છે. પણ શેયસ્વરૂપે પરિણમતું નથી. જેમ અરીસામાં અગ્નિની જ્વાળા દેખાય ત્યારે વિવેકીને ખ્યાલ છે કે “જ્વાળા તો અગ્નિમાં જ છે. અરીસામાં જ્વાળા પ્રવેશેલ નથી. અરીસામાં જે જણાય છે, તે જ્વાળાનું પ્રતિબિંબ છે. તે જ પ્રમાણે વિવેકી સાધકને ખ્યાલમાં આવે છે કે “રાગાદિ પરિણામો જ્ઞાનદર્પણમાં
