________________
ચતુર્થ અધ્યાય
કૌશલ્ય, આવી ઉદારતા ત્યારે જ હોય છે જ્યારે તેનાં બુદ્ધિ, મન, શરીરની અનુકૂળ રચના હોમ છે. આવી રચના કોઈકમાં જન્માંતર સંસ્કારોને કારણે સ્વભાવતઃ થઈ જાય છે. નહીં તો બધામાં પ્રયત્નપૂર્વક બનાવવી પડે છે. આથી દૈશિકશાસ્ત્ર અનુસાર મનુષ્યના સામાન્ય આયુષ્યના ચાર ભાગ કરવામાં આવ્યા છે. પ્રથમ ભાગમાં આધ્યાપનિક શાસ્ત્રાનુસાર તેનાં બુદ્ધિ, મન અને શરીરની અનુકૂળ રચના કરવામાં આવતી હતી. દ્વિતીય ભાગમાં તેને તે રચના અનુસાર પોતાના દેશ માટે સમાજની સેવા કરવી પડતી હતી. દ્વિતીય, તૃતીય અને ચતુર્થ ભાગમાં યૌવન વીતી ગયા પછી આધિલવનિક શાસ્ત્રાનુસાર જ્યારે મનુષ્યની ઉક્ત રચનામાં વિકૃતિનાં ચિહ્નો દષ્ટિગોચર થવા લાગતાં ત્યારે તેને ક્રમશઃ ગૃહસ્થીમાંથી દૂર કરવામાં આવતો હતો. આ ચાર ભાગ આશ્રમ નામે ઓળખાતા હતા. આ ચાર આશ્રમ છે બ્રહ્મચર્ય, ગૃહસ્થ, વાનપ્રસ્થ અને સંન્યાસ.
બ્રહ્મચર્ય આશ્રમમાં દસથી ચૌદ વર્ષ સુધી ઘરથી અલગ કરીને બાળકને નગરથી દૂરના સ્થાને કોઈ આદર્શરૂપ ગુરુના આશ્રમમાં મોકલી દેવામાં આવતો હતો, જ્યાં રાજકુમારોથી માંડીને તપસ્વી બાળકો સુધી બધાને એક સાથે એક જ પ્રકારના સાત્વિક ભોજન અને સાત્ત્વિક સક્સિકર્ષ વિષયક નિયમોનું પાલન કરીને રહેવું પડતું હતું. ત્યાં શીતોષ્ણ, સુખદુઃખ, માનાપમાનની અવહેલના કરવી, પરસ્ત્રીને માતૃવત અને પરદ્રવ્યને લોઠવત્ જોવાનું તેને આત્મસાત્ કરાવી દેવામાં આવતું હતું. સમસ્ત ઐહિક અને આમુષ્મિક જ્ઞાનવિજ્ઞાનમાં પાંડિત્ય પ્રાપ્ત કરાવવામાં આવતું હતું. વ્યાવહારિક શિક્ષણ દ્વારા તેને વર્ણધર્મમાં નિપુણ બનાવવામાં આવતો હતો, તેને ત્યાં ધ્યાનયોગનો રસાસ્વાદ અને અભ્યાસ કરાવવામાં આવતો હતો, તેનામાં નિષ્કામ બુદ્ધિ ઉત્પન્ન કરાવીને કર્મયોગનું શિક્ષણ આપવામાં આવતું હતું. યૌવનપ્રાપ્તિ સુધી નિત્ય આ પ્રકારનું શિક્ષણ મળવાને કારણે મનુષ્યમાં એક તરફ ત્યાગ, વિવેક અને ઓજની વૃદ્ધિ થતી હતી, તો બીજી તરફ તેનામાં શાંતિ અને સ્વધર્મકૌશલ્ય આવી જતાં હતાં, જેથી મનુષ્યનાં બુદ્ધિ, મન અને શરીર એવાં થઈ જતાં જેવાં ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષની સાધના માટે હોવાં જોઈએ. જ્યાં સુધી બટુકની બુદ્ધિ, મન, શરીરની રચના પૂર્ણતયા આવી ન થઈ જાય ત્યાં સુધી તેને આ જ આશ્રમમાં રહેવું પડતું હતું. આ આશ્રમમાં બટુકનો ગર પ્રત્યે એવો ભાવ રહેતો હતો કે, “મારું મુજને કશું નહીં, જે છે તે તારું જ”. હવે દુર્ભાગ્યવશાત્ આ આશ્રમ, આ શિક્ષણ પદ્ધતિ સ્વપ્નની સંપત્તિ બની ગઈ છે. હવે તેને બદલે અહીંયા યુનિવર્સિટી, કોલેજ અને સ્કૂલોની ધૂમ મચી છે જ્યાં વિદેશી ભાષાની પીપૂડી, વિદેશી સૂક્તિઓનાં ગ્રામોફોન, પરિચર્યાનાં યંત્રો, નોકરીના ચાતકો બનાવવામાં આવે છે.
