________________
દેશિક શાસ્ત્ર
૧૨૯
સહજ સંસ્કાર એ સંસ્કારોને કહેવાય છે જે તન્માત્રિક શરીરને બિંદુ અવસ્થા અને ગર્ભાવસ્થામાં પ્રાપ્ત થાય છે અને તે પંચમહાભૂત શરીર ન છૂટે ત્યાં સુધી રહે છે. આ સંસ્કાર અનેક રૂપે પ્રગટ થાય છે. તેમાં ત્રણ રૂપ અર્થાત યોનિસંસ્કાર, જાતિ સંસ્કાર અને વર્ણસંસ્કાર મુખ્ય મનાય છે.
જે સહજ સંસ્કારોમાં યોનિની વિશેષતા હોય છે તે યોનિસંસ્કાર કહેવાય છે. જે સહજ સંસ્કારોમાં જાતિની વિશેષતા રહે છે તે જાતિસંસ્કાર કહેવાય છે. જે સહજ સંસ્કારોમાં વર્ણની વિશેષતા હોય છે તે વર્ણસંસ્કાર કહેવાય છે.
કોબીજ અને દૂધીનાં બી રૂપેરંગે એક સરખાં હોય છે. પરંતુ જ્યારે વૃક્ષરૂપમાં તેનું રૂપાંતર થવા લાગે છે ત્યારે તેમના સહજ સંસ્કારો જુદા જુદા હોવાને કારણે તે એકબીજાથી તદન ભિન્ન પ્રકારનાં થઈ જાય છે. મનુષ્ય અને પશુનાં બિંદુ પણ લગભગ એક સરખાં હોય છે. પરંતુ ગર્ભાવસ્થામાં જયારે તેમની ઉત્તરવૃદ્ધિ થવા લાગે છે ત્યારે સહજ સંસ્કારોની ભિન્નતાને કારણે તે એકબીજાથી તદન ભિન્ન થઈ જાય છે. એક જ પાત્રમાં એક જ પ્રકારની માટીમાં વિભિન્ન રંગોની શેવંતીનાં બી વાવવામાં આવે અને એક સાથે જ તેમની સિંચાઈ વગેરે પણ કરવામાં આવે તો તેમના છોડ પણ એક જ પ્રકારના થાય છે. પરંતુ તેમના સહજ સંસ્કારોના ભેદને કારણે તેમનાં ફૂલ એકબીજાથી તદન ભિન્ન પ્રકારનાં હોય છે. આ જ પ્રમાણે બે મનુષ્યોનાં બે બાળકો એક જ સ્થાને એક સર્ષોિમાં રાખવામાં અને ઉછેરવામાં આવે તો પુર્ણ થયા પછી તેમના સહજ સંસ્કારોની ભિન્નતાને કારણે તેમના ભિન્ન પ્રકારના ગુણો દેખાવા લાગે છે. આવા બીજા પણ અનેક પ્રકારના ભેદ જોવા મળે છે. તે બધાનું કારણ સહજ સંસ્કાર હોય છે. આ સંસ્કાર પણ સમાધિ સિવાય અન્ય કોઈ પ્રકારે નષ્ટ અથવા પરિવર્તિત કરી શકાતા નથી.
કૃત્રિમ સંસ્કાર એ સંસ્કારોને કહેવાય છે જે બાહ્યાભ્યન્તરિક સનિકને કારણે અથવા દીર્ધાભ્યાસને કારણે ઉત્પન્ન થાય છે.
સર્ષોિ દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલા કૃત્રિમ સંસ્કારને સકિર્ષ સંસ્કાર કહે છે. અભ્યાસથી ઉત્પન્ન થયેલા કૃત્રિમ સંસ્કારોને અભ્યાસ સંસ્કાર કહે છે.
વિભિન્ન પાત્રોમાં, વિભિન્ન પ્રકારની માટીમાં, વિભિન્ન પ્રકારે વાવેલાં અને વિભિન્ન પ્રકારનાં ખાતર પાણી પાયેલાં એક જ સેવંતીના બીજમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા છોડ અને તેમનાં ફૂલોમાં જે તફાવત જોવામાં આવે છે અથવા એક જ મનુષ્યનાં બે યમજ બાળકોમાં વિભિન્ન સર્ષોિમાં ભિન્ન પ્રકારે ઉછેરવાથી જે ભિન્ન પ્રકારના ગુણો પ્રગટ થાય છે, અથવા કોઈ મનુષ્યને બરાબર એક જ પ્રકારની ભાવના
