________________
૨૩
આને મારો અવિવેક ન ગણશો. પણ મહારાજશ્રીના આ વિચારને આપણે વિશ્વલક્ષ્ય પ્રગટ નહિ કરી શકીએ તો એક સાધુપુરુષને છેતર્યાનું આપણને સૌને પાપ લાગશે.”
પત્રલેખક ભાલનળકાંઠા પ્રયોગ પ્રવૃત્તિમાં વીસેક વર્ષ સુધી પ્રત્યક્ષ સક્રિય કાર્યરત હતા. હાલ ભલે એ રીતે પ્રત્યક્ષ નહિ પણ દિલથી તો જોડાયેલ છે. માટે તો પોતાની જાતને ભેળવીને આપણે લખ્યું છે. એમના પત્રમાં સંતબાલજીનું – પ્રયોગકાર્યનું અને પ્રયોગમાં કામ કરનારાઓનું એક રીતે મૂલ્યાંકન કહો કે જાતનું અવલોકન કહો એ કરવાનો નિર્દેશ છે. અને જિજ્ઞાસાવૃત્તિથી સમજવા માટેનો પ્રશ્ન છે એટલે આ સહચિંતન જાહેરમાં પ્રગટ કરવામાં કશું અનુચિત નથી.
પ્રથમ એ સમજી લઈએ કે નિથસાધુ કે સત્યાર્થી વ્યક્તિને જે શુદ્ધ અંતઃકરણમાંથી પ્રકાશ મળતો હોય છે અને એમનામાં માનવજાતમાં જે શ્રદ્ધા હોય છે તેમાં એમને માટે અંધારામાં રહેવાનો કે છેતરાવાનો સવાલ આવતો નથી. એવું બને ખરું કે એવા મહાપુરુષોની પાસે રહેલ કોઈક વ્યક્તિ પોતે એમને અંધારામાં રાખે છે અથવા છેતરે છે એમ પોતે માનતી હોય અને બેવફાઈ પણ થતી હોય પણ તેથી સત્યાર્થી પુરુષને નથી તો અંધારું નડતું કે નથી તો એમને છેતરાવાપણું. ખરેખર તો એવું કરનાર વ્યક્તિ જ અંધારામાં હોય છે અને છેતરનાર પોતે જ છેતરાય છે. નિગ્રંથ સાધુ કે સત્યાર્થી પુરુષ તો પોતાની સાધનામાં શુદ્ધ અંતઃકરણ પ્રેર્યા પોતાના ધ્યેય તરફ આગળ ધપ્યું જ જાય. આવો અભિગમ અને વલણ હોય તે જ નિગ્રંથ કે સત્યાર્થી બની શકે.
અને એ મહાપુરુષના વિચારને વ્યવહારમાં પ્રગટ અને પ્રત્યક્ષ ન કરી શકીએ. મતલબ વર્તમાનકાળમાં સાકાર ન થઈ શકે તો એનો એવો અર્થ નથી થતો કે એ મહાપુરુષને છેતર્યા છે. સામાન્ય રીતે આપણે પરિણામલક્ષી અને તૈયાર ફળ ખાનાર છીએ. પરિણામ કે ફળનો આધાર તો ઘણાં ઘણાં પરિબળો પર આધારિત છે. આપણા હાથમાં માત્ર પુરુષાર્થ છે. આપણી શક્તિ-મતિ મુજબ તે આપણે કરવો જોઈએ. એનો ન્યાયાધીશ તો બીજું કોણ બને ? આપણે જ આપણા ન્યાયાધીશ બનીએ જવાબ મળી રહેશે હવે મૂળ વાત પર આવીએ.
સંતબાલજીની સાધના ધર્મમય સમાજ રચના માટેની સ્વ પર કલ્યાણની વ્યક્તિગત અને સમાજગત સાધના હતી. એનાં સાધનોમાં એમણે ઉપરના લખાણમાં લખ્યું છે તેમ માતૃજાતિ, ગામડું અને જેને આપણે પછાતવર્ગ કહીએ છીએ તે એમના પ્રયોગમાં સહેજે જ મળી ગયાં હતાં. ત્યાર પછીનો મોટો પ્રશ્નાર્થ પત્રલેખકને
અનુભવની આંખે
