________________
૨૪૨
પ્રકરણ : ૧૦
જડ છે અને સ્ત્રી-પુત્ર આદિ બધા પરદ્રવ્ય છે. તેને મિથ્યાર્દષ્ટિ પોતાના માને છે અને તે વિપરીત શ્રદ્ધાન્ તે જ અજ્ઞાન છે, તે જ મિથ્યાત્વ છે અને તે મિથ્યાશ્રદ્ધાન્ જેનામાં છે તે જીવ બહિરાત્મા છે કે જે દેહમાં, ઈન્દ્રિયોના વિષયમાં અને સ્રી, પુત્ર, ઘર, લક્ષ્મી, પરિવાર, મકાનમાં મારાપણાની બુદ્ધિથી સુખ માને છે. સવાસો ગાથાના સ્તવનની ત્રીજી ઢાળમાં ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મ.સા. આ આત્માની મૂળભૂત ભૂલનું ફળ અને તેને ટાળવાનો ઉપાય બતાવે છેઃ
“આતમ અજ્ઞાને કરી, જે ભવ દુ:ખ લહીએ, આતમજ્ઞાને તે ટલે, એમ મન સદ્દહીએ, આતમ તત્ત્વ વિચારીએ'
સ્વરૂપના અજ્ઞાનને લીધે નિરંતર, સૂતાં-જાગતાં-હરતાં-ફરતાં મિથ્યાદષ્ટિ મારાપણું જ કરે છે કારણ કે તેના પરિણામ પરમાં સુખબુદ્ધિના હોવાથી ઇષ્ટ વસ્તુમાં રાગ અને અનિષ્ટ વસ્તુ કે વ્યક્તિના સંયોગમાં દ્વેષના પરિણામો કરવાથી તીવ્ર કર્મ, તીવ્ર પાપનો બંધ કર્યા જ કરે છે. જિનેશ્વરભગવાને આ મૂળભૂત ભૂલ ટાળવાનો એક જ ઉપાય પ્રકાશ્યો છે. જે ઉપરની ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં કહે છે કે, મિથ્યાત્વનો નાશ કરવા માટે જીવે સમ્યક્દર્શન અથવા આત્મજ્ઞાન, આત્માની અનુભૂતિ કરવા માટે જ મનુષ્ય જીવનું મુખ્ય ધ્યેય બનાવી, આ પુસ્તકમાં સમજાવેલા પ્રીતિ-ભક્તિ-આજ્ઞા-અસંગ અમૃત અનુષ્ઠાનોને એકનિષ્ઠાથી આરાધવાં જેથી અનાદિકાળનું અજ્ઞાન નાશ પામે અને સમ્યક્દર્શનની પ્રાપ્તિ થાય. આ વાતનું વિશેષ સમર્થન શ્રી દેવચંદ્રજી તેમના પ્રસિદ્ધ પદમાં સમજાવે છે જે ફરી ફરી વિચારવા યોગ્ય છે ઃ
આત્મસાધનાના અમૃત અનુષ્ઠાન
“સમકિત નવિ લહ્યું રે, એ તો રૂલ્યો ચતુર્ગતિમાંહી. ત્રસ સ્થાવર કી કરુણાકીની, જીવ ન એક વિરાધ્યો, તીન કાલ સામાયિક કરતાં, શુદ્ધ ઉપયોગ ન સાધ્યો, સમકિત નવિ લહ્યું રે...''
બાહ્ય ક્રિયા, સબ ત્યાગ પરિગ્રહ, દ્રવ્યલીંગ ધર લીનો, દેવચંદ્ર કહે યા વિધતો હમ, બહોત બાર કર લીનો... સમકિત નવી હ્યું રે...
૨૪૩
ભગવાને જૈનદર્શનમાં સમકિતનું કેટલું મહત્ત્વ આપ્યું છે તે ઉપરના પદથી સમજાય છે. ધારો કે જીવદયા ખૂબ પાળી, ત્રણ વાર દરરોજ સામાયિક આદિ કર્યા, પણ શુદ્ધ ઉપયોગ એટલે આત્મ અનુભવ અર્થાત્ સમ્યક્દર્શનની સ્વસંવેદન અનુભૂતિ ન કરવાથી ચાર ગતિમાં હજી રખડતો જ રહ્યો. વળી બધી બાહ્યક્રિયાઓ કરી, કદાચ દ્રવ્યલિંગી મુનિ પણ થયો, પણ જ્યાં સુધી આત્માનો લક્ષ્ય, આત્મ અનુસંધાન ન થયું અને બહિરાત્મપણું ગયું નહિ, તેથી મોક્ષમાર્ગનો દરવાજો ખૂલ્યો નહિ ને તેથી ભવભ્રમણ ચાલુ જ રહ્યું.
હવે પ્રસ્તુત ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં શ્રી આનંદઘનજી અંતરાત્માની વ્યાખ્યા કરતાં કહે છે કે જે જીવ કાયાદિકનો સાખીધર, એટલે જેમાં મુમુક્ષુના ભાવ પ્રગટવાથી જે સાધક ‘હું દેહ છું અને સ્રી પુત્રાદિ મારા છે’’ એવી મિથ્યા શ્રદ્ધાનને ત્યાગી, હું જ્ઞાયકભાવ એવો આત્મા છું એવા શ્રદ્ધાનથી વર્તે છે અને જે સંસારમાં રહ્યા છતાં સ્રી, પુત્ર, ઘર, લક્ષ્મી, પરિવાર વગેરેની સાથે માત્ર સાક્ષીપણે વર્તે છે અને તેમાં મારાપણુ ત્યાગી, અનાસક્ત ભાવે રહે છે તે અંતરઆત્મા કહ્યો છે. શ્રી બનારસીદાસ સમયસાર નાટકમાં નીચેના સુંદર પદથી સમકિતી જીવનું બહુમાન કરી કહે છે કે, અહો ! સમ્યક્દષ્ટિજીવનું કેવું અદ્ભુત જીવન !
