________________
૧૦૨
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ ખંડિયેર સ્થિતિમાં પણ તે મંદિર તે સમયના રાજાઓનાં ભવ્ય સ્મારક રૂપ થઈ પડ્યાં છે. વૈદિક હિંદુઓએ તેમના બૌદ્ધ અને જૈન હરીફેની ગુફા–મંદિર કોતરી કાઢવાની પ્રથાનું અનુકરણ કર્યું. છઠ્ઠા સૈકાના અંતમાં મંગળશ ચાલુકયે વિષ્ણુ ભગવાનના માનમાં તૈયાર કરેલું ગુફામંદિર એ વર્ગની હિંદુ કૃતિઓનો સૌથી વહેલામાં વહેલો નમૂનો છે. દક્ષિણ મરાઠા દેશમાં જૈન સંપ્રદાય ખાસ લોકપ્રિય હતો. જરથોસ્તી ધર્મ હિંદમાં આઠમા સૈકા દરમિયાન દાખલ થયો. ખુરાસાનથી પરદેશ વસવા ગયેલા પારસીઓની સૌથી પહેલી વસાહત ઈ. સ. ૭૩૫ માં મુંબઈ ઇલાકાના થાણા જિલ્લાના સંજાણુ મુકામે થઈ હતી.
વાતાપિમાં વસવાટ કર્યા પછી રાષ્ટ્રકૂટ દતિદૂર્ગે બીજી પણ જીતો કરી. એની પછી એનો કાકો કૃણ પહેલો ગાદીએ આવ્યું અને પહેલાં
' જે મુલકો ચાલોને તાબે હતા તેની પર સત્તા આશરે ઇ.સ. ૭૬૦ જમાવી રાષ્ટ્રકૂટોની સરસાઈની તેણે દૃઢ રીતે - કૃષ્ણ પહેલે સ્થાપના કરી. તેના કુટુંબની એક શાખાએ
ગુજરાતમાં એક રાજ્યની સ્થાપના કરી. હાલ નિઝામના રાજ્યમાં આવેલા વેલુર (ઇલોરા) આગળનાં એક જ પથ્થરમાંથી કોરી કાઢેલા કલામ મંદિરના અતિ અદ્ભુત સ્થાપત્યની કલ્પનાને મૂર્તિમંત કરવા માટે કૃષ્ણ પહેલાનું રાજ્ય યાદગાર છે. ખડકોમાંથી કરી કાઢેલાં ગુફા-મંદિરમાં આ સૌથી વધારે વિશાળ અને મનોહર છે. ઘણા લેખકોએ એનાં વર્ણન આપ્યાં છે તથા ચિત્રો દ્વારા તેના નમૂના બતાવ્યા છે. એ બધામાં બર્ગસ અને ફર્ગ્યુસનના સૌથી વધારે પ્રમાણભૂત ગણાય છે. - કૃષ્ણ પહેલા પછી તેને પુત્ર ગેવિંદ બીજે ગાદીએ આવ્યો. ટુંકા અમલ બાદ તેની પછી તેનો ભાઈ ધ્રુવ અથવા ધોરા ગાદીએ
આવ્ય, દેખીતી રીતે તેણે ગોવિંદનું સ્થાન લઈ ગેવિંદ બીજો અને લીધું જણાય છે. તે બહુ હોશિયાર અને યુદ્ધને
ધ્રુવ શોખીન રાજા હતો અને હિંદી રાજાને વહાલે
