________________
૧૬૨
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ રંગભૂમિ પર રાજપૂત રાજ્યને દેખીતી રીતે એચીતિ પ્રવેશ એ
કાંઈક અંશે ભ્રમરૂપ જ છે. પ્રાચીન રાજ્ય ક્ષત્રિય કરતાં કુલોનાં વર્ણ કે જાતિસ્થાન વિષે ભાગ્યે
જ કાંઈ માહિતી છે. અશોક કે સ્કંધગુપ્તનાં કુટુંબ હિંદુ સમાજમાં ક્યું સ્થાન ભોગવતાં હતાં તે કોઈ ભાગ્યે જ ચોક્કસાઈથી કહી શકશે. અને જે રાજાઓનાં નામ ઇતિહાસપટ પર આગળ પડતાં અને આંખે ચઢે એવાં છે તે કેટલે અંશે માત્ર સફળ થયેલા સાહસવીર હતા કે આગળ પડતાં કુલોના મુખી હતા તે બતાવવા માટે કોઈ પ્રકારની લેખી નેંધ મળી આવતી નથી. પાછળના વખતમાં તો બધા રાજપૂતોએ પિતાની જાતને ક્ષત્રિય એટલે બ્રાહ્મણોના પરિચિત સમાજવાદને અનુસરી થયેલી ચાર વર્ણમાંની બીજી વર્ણના માનેલા છે. છેક બુધ્ધના સંવાદો રચાયા તે સમય સુધી સમાજમાં ક્ષત્રિયે એક બહુ અગત્યના ઘટક તરીકે ઓળખાતા હતા અને તેમના પિતાના મત મુજબ તો તેઓ બ્રાહ્મણ કરતાં ય ચઢીઆતા હતા. ઘણું કરીને હકીકત તો એવી છે કે ઘણા પ્રાચીન સમયથી, પાછલા સમયના રજપૂતોને બધી મુદ્દાની બાબતોમાં મળતાં રાજ્ય કરતાં કુટુંબ હયાતીમાં હતાં એટલું જ નહિ પણ મધ્ય યુગની માફક સતત નવાં નવાં રાજ્ય સ્થપાતાં હતાં. પણ તેમની ધોનો નાશ થયેલો છે અને માત્ર
ડાં જ અપવાદ તરીકે આગળ પડતાં કુટુંબનાં માત્ર સ્મરણ રહેલાં છે અને તેથી પૂર્ણ રીતે સત્ય હકીકત ન બતાવે એ રીતે તે ઇતિહાસનાં પાનાંઓમાં આગળ પડતાં ઊભાં છે. હું માનું છું કે “ક્ષત્રિય” એ શબ્દ હમેશાં બહુ અચોક્કસ અર્થે વાળો હતો અને બ્રાહ્મણના વંશજ તરીકેને દાવો ન કરતા હિંદી રાજ્યાઁ વર્ગો તે શબ્દથી સૂચવાતા હતા. તેવી જ રીતે પુરોહિતનું કામ કરતી બધી વ્યક્તિઓને હિંદુઓ બ્રાહ્મણ જ ગણતા હતા. કોઈ વાર કઈ રાજા વર્ણથી બ્રાહ્મણ હોય એમ બનતું પણ રાજ્ય દરબારમાં બ્રાહ્મણનું કુદરતી સ્થાન રાજા કરતાં મંત્રીનું જ હતું. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય બ્રાહ્મણ હતો એમ માનવામાં આવે છે અને
