________________
થાય તેમ છે. ઘણું લાંબા વખત સુધી જેટલી ત્વરાથમિમી ના થતી ગઈ તેટલી જ ત્વરાથી રાજમહિમા પણ વધતો ગયો. એ પ્રગતિ અરસપરસ સંબંધ ધરાવે છે. એટલું જ નહિ પણ જ્યારે જ્યારે સમાજ તેની આધુનિક ને નિશ્ચિત સ્થિતિ તરફ પ્રયાણ કરતે જોવામાં આવે છે, ત્યારે ત્યારે રાજપદની સત્તા પણ વિસ્તીર્ણ થતી ને વિજય પામતી જાય છે. તે કારણને લીધે યુરોપનાં મોટાં રાજ્યમાં રાજ્યને પ્રજા એ બેજ ત જ્યારે ઉપયોગી અસર કરી શકતાં માલૂમ પડે છે, ત્યારે રાજ્ય એટલે રાજપદ જોવામાં આવે છે, અર્થાત રાજાજ રાજ્ય હોય છે, ને રાજ્યમાં એની જ સત્તા સર્વોપરિ જોવામાં આવે છે.
આવી સ્થિતિ માત્ર ફ્રાન્સમાં નહિ ત્યાં તો એ દેખીતી જ છે–પણ યુરોપના દેશમાંના મોટા ભાગમાં થઈ છે. કંઈક વહેલી કે કંઈક મેડી ને કંઈક જુદા જુદા સ્વરૂપમાં ઇંગ્લંડ, સ્પેન ને જર્મનીના સમાજના ઇતિહાસમાં એવું જ પરિણામ આપણું જોવામાં આવે છે. ઉદાહરણ તરીકે ઇંગ્લંડમાં ટયડર રાજાઓના સમયમાં અંગ્રેજી પ્રજાનાં જાનાં ને સ્થાનિક તને નાશ થયો હતો, ને તેને બદલે પ્રજાકીય સત્તા કે બળની પદ્ધતિ અસ્તિત્વમાં આવી હતી; રાજપદે, રાજાઓએ સૌથી વધારે સત્તા પણ આજ સમયે વાપરી હતી. જર્મની, સ્પેન, ને યુરોપનાં બધાં મોટાં રાજ્યોમાં પણ એવું જ હતું.
- યુરેપ છોડી બાકીની દુનિયા તરફ આપણે નજર કરીશું તો આના જેવીજ વસ્તુસ્થિતિ જોઈશું. દરેક સ્થળે આપણે જોઈશું કે રાજપદ ઘણું અગત્યનું સ્થાન લે છે. નૃપતંત્રની પદ્ધતિ સૌથી વધારે સાધારણ ને સ્થાયી સંસ્થા હતો, ને જ્યાં એની પૂર્વે સત્તા નહતી ત્યાં તે થતી હતી, ને
જ્યાં હતી ત્યાંથી કાઢવી સૌથી વધારે અઘરી હતી. છેક પ્રાચીન કાળથી એશિયામાં એ સર્વત્ર પ્રચલિત છે. અમેરિકાની શોધ થઈ ત્યારે ત્યાં પણ રાજપદ જોવામાં આવતું હતું. આફ્રિકાના મધ્ય પ્રદેશમાં દાખલ થઈશું, જ્યાં જ્યાં કોઈ પણ રીતે વિસ્તીર્ણ પ્રજાઓ આપણે જોઈશું ત્યાં
