________________
હાસિક વિવેચન જેવાં સાધનો દ્વારા મનુષ્યોએ કેવી વીરતા અને વૈર્યથી પાછું મેળવ્યું તે હકીકત પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં ચર્ચા છે.
આ પુસ્તકમાં આલેખેલા વિચારસ્વાતંત્ર્યનો ઈતિહાસ વિચારતાં ભારતવર્ષમાંના વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ સહજ જ આંખ આગળ તરી આવે છે. પણ પ્રસ્તાવના ટૂંકી લખવાની એટલે સ્થળસંકેચને લીધે એ બીના વિસ્તારપૂર્વક અહિં ચર્ચાય એમ નથી. પશ્ચિમના દેશમાંના અહિં આલેખેલા ચિત્ર સામે ભારતનું ચિત્ર મૂકતાં હષ અને શેક, અભિમાન અને શરમ એવી મિશ્રિત લાગણી પ્રકટ થાય છે અતિ પ્રાચીન કાળથી ભારતભૂમિમાં અનેક દાર્શનિકે ૫ મ્યા છે, અનેક ધર્મો અને ધર્મપંથે જન્મ પામ્યા છે; એટલું જ નહિ પણ હિંદના અનેક મૂળ ધર્મો ઉપરાંત પારસી, ખ્રિસ્તી, મહમ્મદીય, યહુદિ આદિ પરધર્મો પણ આ ભૂમિ પર આશ્રય અને પિષણ પામ્યાં છે. પ્રાચીન કાળથી આજ સુધીમાં વૈદિક, બ્રાહ્મણ, બૌદ્ધ, જૈન, શૈવ, વૈષ્ણવ, શીખ વગેરે અનેક ધર્મો–આ બધાની શાળાઓનું તે સૂચન માત્ર બસ છે-કાળક્રમે અહિં જગ્યા અને વિકસ્યા છે. છેક નજદિકના કાળમાં બ્રહ્મસમાજ અને તેની વિવિધ શાખાઓ, આર્યસમાજ અને છેવટે બ્રહ્મવિદ્યાવાદી અને આત્મવિદ્યાવાદી સમાજઃ એ સર્વનો પ્રચાર પણ અહિં થયો છે. પણ કહેવાતા શ્રી શંકરાચાર્યે કરેલા બૌદ્ધ ધર્મને નાશ સિવાય કઈ પણ કાળે આ ભૂમિ પર ધર્મરક્ષાને બહાને નિર્દોષનાં લોહી રેડાયાં નથી. પશ્ચિમના દેશો સાથેને આપણે આ વિધ આપણાં હર્ષ અને અભિમાનનું કારણ છે. બીજી બાજૂ, દૂર દૂરના ભૂતકાળથી વારસામાં મળેલાં અંધશ્રદ્ધાવાળી માન્યતાઓ, ધાર્મિક હેમ, વિચિત્ર ગૂગ્રાહ, ચમત્કારની અશ્રદ્ધેય કથાઓ, અયુતિક જડગ્રાહો (Dogmas) અને ધર્મધતિંગોને પ્રગતિશીલ દેશે તત્ત્વવિચાર, વૈજ્ઞાનિક શોધો, ઐતિહાસિક વિવેચન, અને નવા સંક્ષેભક વિચારોના પ્રચાર દ્વારા લગભગ ટાળી શક્યા છે, તથા રહ્યા છે ત્યારે ભારતની નિવૃત્તિ પ્રિય પ્રજા એની પ્રગતિમાં અટકાયત નાંખતી
