________________
૨૯૨ ]
મરાઠા કાલ
[ અ.
બીજામાં બબ્બે દાંડિયાથી એ જ પ્રમાણે કરવામાં આવે છે. પ્રથમ પ્રકારને અત્યારે મરદ લેતા હોય તે “હીંચ” અને સ્ત્રીઓ લેતી હોય તો “હમચી” કહેવામાં આવે છે. કેટલીક વાર હીંચ સ્ત્રીઓ અને પુરુષો સાથે પણ લેતાં હોય છે. આ
રાસ સાથે સંકળાયેલ ગુજરાતનું બીજું કપ્રિય સમૂહનૃત્ત તે ગરબે” છે. “ ગરબા ને સંબંધ તમિળ ભાષામાં “રાસ 'ના એક પર્યાય તરીકે જાણીતા વદ ટટ્ટ સાથે વધુ સંગત છે. માટીના નાના છિદ્રોવાળા ઘડામાં દી મૂકી એને માથે મૂકીને, યા વચિત વચ્ચે મૂકીને, યા તો મોટે ભાગે ઊંચે નીચે ફરતાં અનેક ચાડાંઓને છેડે કોડિયાં મૂકી એવા દીવાવાળી માંડણીને ફરતે ગોળ ગોળ ઘૂમતાં ગરવી ગુજરાતણે જીવનને અમૂલ્ય લહાવો માણે છે. “રાસ 'ની જેમ જ “ગરબા અને સંબંધ પણ વૈષ્ણવ સંપ્રદાય સાથે જોડાયેલું જોવામાં આવ્યો છે, નરસિંહ મહેતાના રચેલા ત્રણ ગરબા મળ્યા છે તેમાં એક ગરબામાં “ગરબે રમે ગેકુલનાથ” શબ્દ જોવા મળે છે. પછીથી શાક્ત સંપ્રદાયના કવિઓએ એને આસો માસમાં નવરાત્રના ઉત્સવમાં રાતે માતાની પ્રશસ્તિમાં વિકસાવ્યો છે. સત્તરમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં ભાણુદાસે એકોતેર જેટલા ગરબા રચી વિક્રમ સાધી આપ્યો છે. પછી તે વલ્લભ ધોળા અને બીજા શાક્ત ભક્તોએ સારી સંખ્યામાં ગરબા રચી આપ્યા છે.
લોથલના અવશેષામાંથી મળતાં મૃત્પાત્રોમાં સછિદ્ર પાત્ર મહેદો અને “હરપા ની જેમજ મળે છે તે “ગરબા” પ્રકારનાં પાત્રોના અવશેષ હશે કે નહિ એ કહી ન શકાય, પરંતુ કર્ણાટકના સુવા ઘર નૃત્તવિશેષને યાદ કરીએ તે સિદ્ધરાજની માતા મયણલ્લા આ પ્રકારે કર્ણાટકથી લાવી હોય તે એ સંગત થઈ પડે એમ છે. નરસિંહ મહેતે “ગરબે રમે ગોકુલનાથ' કહીને કઈ જૂની પરંપરા આપને લાગે જ છે.
“ગરબા” શબ્દને સં. 1મલી સાથે પ્રકારસામ્ય દ્વારા એકાત્મક કહેવાને સમય હવે રહ્યો નથી. એ ખરું છે કે ભાણદાસે ' ગગનમંડળની ગાગરડી ગુણ ગરબી રે, એણિ રમિ ભવાની રાસ ગાઉં ગુણ ગરબી રેમાં આકાશને
ગાગરડી નું રૂપક આપી “ગરબી' સાથે એકાત્મકતા નિરૂપી છે, જે એ સમયે સચ્છિદ્ર “ઘડા ના ગરબાવૃત્ત પ્રકારમાંના ઉપગની પ્રતીતિ કરાવે છે.
ગ” શબ્દ સંસ્કૃતીય નથી, પણ “હલીશક” જે કોઈ સ્થાનિક શબ્દ સં.માં સ્વીકારાય તેમ એ તમિળ શબ્દ “યુવગરવી ગરબી”
