________________
૧૨ સુ ]
ચિત્ર સ’ગીત અને નૃત્ય
[ ૩૯૩
દ્વારા પ્રથમ સ્ત્રીલિંગ ‘ ગરીબી · તરીકે અને પુલિંગે ‘ ગરમ ' તરીકે ગુજરાતમાં પ્રચલિત થયા એવા કે, કા. શાસ્ત્રીના અભિપ્રાય વધુ સ્વાભાવિકતા અપે છે.૨૨ એમ મનાય છે કે ગુજરાતી ગરબાને લેાકપ્રિય બનાવવા ભક્ત વલ્લભ મેવાડાએ ધપાત્ર પ્રદાન કર્યુ છે, એ બહુચરાજીનેા પરમ ભક્ત હતેા અને અમદાવાદનેા વતની હતા.
6
""
ગરબામાંથી ગરબીના જન્મ થયેા. ગુજરાતમાં ગરખી વૈષ્ણવ અને શાક્ત સંપ્રદાયનું પોષણ મેળવી વિકાસ પામી છે, મધ્યકાલીન ગુજરાતમાં થઈ ગયેલા અનેક કવિએએ ‘ ગરમી ’ની રચના કરી છે. આ કવિએમાં પ્રીતમદાસ રૂધનાથદાસ રણછેડ ભક્ત થાભણ પ્રેમાનંદ બ્રહ્માન દ દયારામ મુખ્ય છે, જેમાં દયારામની ગરબીએ ગુજરાતી સાહિત્યનું ઘરેણું મનાય છે. ભવાઈના વેશમાં પશુ ભવાઈની શરૂઆત કરતાં પહેલાં ભવૈયાએ ભૂંગળના તાલ અને સૂર સાથે માતાજીની ભક્તિરૂપે ગરબીએ ગાય છે. ગરબી 'ની સમજ આપનાં ડો. મજુલાલ મજમૂદાર કહે છે : “ લાંબા વનાત્મક ગરબાએની સરખામણીમાં ‘ગરબી ’ એ એકધારી, ટૂંકી અને ભાવનાપ્રધાન રચના છે; વળી ઊમિ ગીતનુ તત્ત્વ પણ એમાં વધારે હાય છે. દરેક ગરખી વિચાર, ભાવ અને પ્રસંગમાં સપૂર્ણ કાવ્ય છે. સાનેટ કવિત કે એવા જ કાઈ સંસ્કૃત મુક્તકની જેમ, એકેએક ગરમી એ એકેએક પ્રસંગનું પૂરેપૂરું વર્ણન આપનાર કાવ્ય છે; અને તે સંગસંપૂર્ણ છે. થાડામાં થેાર્ડ શબ્દે જે સચાટ ભાવના જગાડે, જેને રણકાર કાનમાંથી ખસે નહીં, જેમાં શબ્દની વધ કે ઘટ સહન કરી શકાય નહી એવી મીઠી પદાવલી તે ગરખી.”૨૩ ગુજરાતણુના હૃદયની ઊમિ એની છલક ગરબીએમાં ભારાભાર વ્યક્ત થયેલી જોવા મળે છે. મધ્યકાલના અનેક નામી અતે અનામી કવિએ આ સરલ રચના ઉપર હાથ અજમાવીને સાદામાં સાદી ભાષામાં ગુજરાતણના ગૂઢમાં ગૂઢ મનેાભાવેાને વાચા આપી છે. આ કારણથી જ ‘ગરબી ’ એ ગુજરાતણનું અત્યંત લાડલું સાહિત્ય અને કલાનુ સ્વરૂપ બની
'
ગઇ છે.
'
મધ્યઢાલના ગુજરાતના સમાજ-જીવનમાં ‘ભવાઈ ' માનભર્યુ ́ ગૌરવપૂ સ્થાન ધરાવતી હતી. ભવાઈ એ ગુજરાતના લોકનૃત્ય-નાટને સંગીતમઢયો ભાવવાહી ઉપ-રૂપક પ્રકાર છે. નાટય અને નનના આ ઉપરૂપકને જે બારીકાઈથી અભ્યાસ કરવામાં આવે તે એમાં નાટયશાસ્ત્રની ઘણી પરંપરાએ જળવાયેલી જોવા મળશે.
‘ ભવાઈ' શબ્દની વ્યુત્પત્તિ વિશે જુદા જુદા વિદ્વાના વિવિધ મતમતાંતર
