________________
૧૨ મું ]
ચિત્ર સંગીત અને નૃત્ય
[ ૨૯૧
नानायुक्तिमनोहरा किल नटी लास्योत्तमा गुर्जरी। ગુજરાત સૌરાષ્ટ્રમાં લાસ્ય-નૃત્યના પ્રસારની એક બીજી પરંપરા અર્જુન સાથે સંકળાયેલી છે, જેનો ઉલ્લેખ મહાભારત, હરિપાલદેવ-રચિત “ સંગીત સુધાકર અને સુધાકલશ રચિત “સંગીત પનિષત્કારમાં જોવા મળે છે. છેલ્લી બે કૃતિ પ્રગટ થયેલી નથી. આ ઉપરાંત પુણેની ભાંડારકર ઓરિયેન્ટલ રિસર્ચ ઈન્સ્ટિટયૂટમાં “નાટય સર્વસ્વદીપિકાની જે હસ્તપ્રત છે તેમાં પણ આ પ્રકારને ઉલ્લેખ જોવા મળે છે.૧૯ લાસ્ય નૃત્યનાં કેટલાંક અંગ ગુજરાતના રાસ ગરબામાં જળવાયાં હોવાનું મનાય છે.
રાસ અને ગરબો એ ગુજરાતના સમૂહનૃત્યની ભારતભરનાં પ્રાદેશિક સમૂહનૃત્યમાં આગવી વિશેષતા છે. અતિહાસિક રીતે તપાસીએ તે “પાસ”ની પરં. પર ગુજરાતના લોકજીવનમાં ગોપજીવન સાથે સંકળાયેલી છે અને એને સંબંધ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ સાથે જોડવામાં આવેલ છે. રાસ એ ભક્તિ અને ભાવ સાથે અભિનય સહ મંડલાકારે રમાતી સંગીતમઢી મધુર રચના છે. શાસ્ત્રીય લક્ષણે પ્રમાણે નટોએ જેમને ગળે હાથ મૂક્યો છે તેવી નર્તકીઓ પરસ્પર હાથમાં હાથ લઈને વસુલમાં નૃત્ય કરે તેને રાસ કહેવાય. આ રાસ પ્રાચીનકાળમાં રાસકમ કે હલ્લીસકમ તરીકે ઓળખાતો હતે. આચાર્ય હેમચંદ્ર હલ્લીશક અને રાસકને એક જ પ્રકાર તરીકે વર્ણવે છે. • નાટયશાસ્ત્રના ટીકાકાર અભિનવગુપ્ત હલીશક અને રાસકને નાટયના ઉપરૂપક તરીકે ઓળખાવે છે. ૨૧ પ્રચલિત અનુશ્રુતિ પ્રમાણે ગુજરાતના આદિ કવિ નરસિંહ મહેતાએ ગોપનાથ મહાદેવના અનુગ્રહથી શ્રીકૃષ્ણની રાસલીલા નજરોનજરે નિહાળી હતી. આ પ્રસંગનું વર્ણન એમણે પિતાના “રાસસહસ્ત્રપદી નાં પદેમાં ભાવપૂર્વક કર્યું છે.
શારદાતનય એના “ભાવપ્રકાશરએ "માં રાસકના ત્રણ પ્રકાર વર્ણવે છે : (૧) લતા-રાસક (૨) દંડ-રાસક અને (૩) મંડલ-રાસક આ પૈકી લતા-રાસક તે જે રાસમાં સ્ત્રી-પુરુષ લતાની જેમ પરસ્પર વીંટાઈને રાસ રમે તે, દંડરાસક એટલે દાંડિયા વડે રમાતો રાસ અને મંડલ-રાસ એટલે તાળી લઈને મંડળ આકારે રમાતું રાસ.
શ્રી કે. કા. શાસ્ત્રી “સપ્તક્ષેત્રિ રાસ”ના આધારે બે જાતના રાસનું વર્ણન કરે છે : એક તાલારાસ અને બીજે લકુટારાસ. આ તાલારાસ અને લકટારાસ એ રાસનૃત્યના ભેદ છે કે જેમાં પહેલામાં ફરતે કુંડાળે માત્ર તાળી. ઓથી તાલ આપી સંગીતપૂર્વક પગના ઠેકા સાથે ફરવામાં આવે છે, જ્યારે
