________________
સામાજિક અને આર્થિક સ્થિતિ [ ૮૩ કાપડ ઉપરાંત રૂ અનાજ ખાંડ વગેરેની નિકાસ પણ ભરૂચથી થતી અને માળવાનો બધો વેપાર ભરૂચ બંદરેથી ચાલત.
મરાઠાઓની મુલાકગરી અને અવારનવાર પડતા દુષ્કાળોના કારણે ગુજરાતના વેપાર-ઉદ્યોગ ઉપર માઠી અસર થઈ હતી અને કેટલાક સાહસિકોએ પૂર્વ આફ્રિકા અરબસ્તાન વગેરે તરફ પ્રયાણ કર્યું હતું, પણ ઈ. સ. ૧૭૫૯ માં સુરતને કિલે અંગ્રેજોના હાથમાં આવતાં પ્રમાણમાં પ્રવર્તેલી શાંતિના કારણે. સુરતની વેપારી અને આર્થિક સ્થિતિ વિકાસોન્મુખ રહી હતી. એ પછી સુરતની વસ્તી પણ વધી હતી. ઈ. સ. ૧૭૬૪ માં સુરતની વસ્તી આશરે સાત લાખ અને અઢારમી સદીના અંતે આશરે આઠ લાખ હતી. ૨૪ કંપનીના વહીવટમાં સુરતમાં બંદોબસ્ત સુધર્યો અને વેપાર વ. ઈ. સ. ૧૭૭૧ માં સુરતમાં ઊછળતી ૯મીની છેળો, શહેરનાં બજારમાં મોંઘા માલની ઊથલપાથલ તથા એ બધામાં રોકાયેલી દેશદેશની પચરંગી પ્રજાને મેળે જોઈને જેમ્સ ફર્મ્સને વેપારવણજના મહાકેંદ્ર જેવી પ્રાચીન ‘ટાયર' નગરી યાદ આવી હતી. ૨૫ - ઈ. સ. ૧૭૭૦ માં ચીનમાં દુષ્કાળ પડયો હતો આથી ચીનના શહેનશાહે. રૂની ખેતીની મનાઈ ફરમાવી, આથી સુરતથી ચીન ખાતે મોટા પ્રમાણમાં એ વેપાર એટલે વો કે ત્યાર પછીનાં બે એક વર્ષ સુધી દર સાલ પાંચસોથી હજાર ટન સુધીનાં ૩૦ વહાણ રૂ ભરીને ચીન જતાં; ચીન અને અન્ય વિદેશમાં બીજી ચીજો લઈને જતા વેપારી જહાજે તે જુદાં.
સમૃદ્ધિનાં આ વર્ષોમાં સુરતમાં સોનારૂપાની પાટો અને પરદેશી સિક્કા આયાત થતા. વેનિસથી સિકવિન્સ, જર્મનીથી ડોલર અને તુર્કસ્તાનથી સોનાના સિક્કા આવતા. ઈરાનથી ચાંદીના સિક્કા આવતા. ઈ. સ. ૧૭૬૫ માં ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીએ સુરતની કઠીને સોનાના સિક્કા પડાવવાનું લખ્યું અને એને અમલ થતાં કંપનીનું સોનાનાણું શરૂ થયું. સુરતના નાણાવટીઓ એ સમયે સમૃદ્ધ હતા અને કંપનીને મોટી રકમ ધીરતા.૨૭
અલબત્ત, કેટલીક ધાર્મિક તંગદિલીઓ ઐતિહાસિક કારણોને લીધે ચાલુ હતી અને એથી સુરતમાં હિંદુ મુસ્લિમ હુલ્લડ થયાં હતાં. ઈ. સ. ૧૭૬૦ માં ગણપતિ-ઉત્સવ અને મહેરમના તહેવાર ભેગા થઈ ગયા હતા. સુરતની ચોથ વસૂલ કરવા માટે એ સમયે મરાઠી સૈન્ય સુરતમાં હતું. એ વખતે હુલ્લડ થયું હતું, પણ એ ગંભીર રૂપ પકડે ત્યાર પહેલાં એને શાંત કરવામાં આવ્યું હતું.. બીજ હુલ્લડ ઈ. સ. ૧૭૮૮ માં દેવદિવાળીની રાત્રે થયું હતું. ઉધનાથપરામાં
