________________
૨૮૨ ]
મરાઠા કાલ
[પ્ર
એક સમયના મહાનગર અને આબાદ બંદર ખંભાતની સ્થિતિ કઈ રીતે સારી નહતી. અ ગ્રેજ કોઠીના લાલ સિવાય કેઈનું મોટું ઘર ત્યાં નહોતું અને લોકે પાસે કરવેરાના પૈસા નહતા. એ નગરની મુલાકાતે આવી, નવાબ મેમીનખાનની મહેમાનગતિ માણી ગયેલ જેમ્સ બ્લે પિતાનાં સંસ્મરણોમાં લખે છે કે પૂર્વના દેશના ઈતિહાસમાં અનેક વારનું પ્રતિષ્ઠિત ખંભાત હાલ તદ્દન બદલાઈ ગયું છે. એની સુંદરતા ગરીબાઈ સાથે ભળી ગઈ છે અને એના ઘણા વિસ્તાર અવડ થઈ ગયા છે. રસ્તા ઉજજડ થઈ ગયા છે તથા મસ્જિદો. અને મહેલે જર્જરિત થયાં છે. પિળો પણ સૂની લાગે છે. જુમા મસ્જિદ અને રાજમહેલ સિવાય કઈ જોવા લાયક મકાન જણાતું નથી. ૧૭ વળી ફેન્સે લખે છે કે સતત ચાલતી લડાઈઓ અને નાણાભીડના કારણે પડેલા કરવેરાથી વસ્તીને ભારે નુકસાન પહોંચ્યું હતું ને ઘણા નાગરિકે બીજે રહેવા ચાલ્યા ગયા હતા. ખંભાતની નજીકના જંગલમાં એ સમયે રાની જાનવરે સારા પ્રમાણમાં હતાં. ખંભાતથી વીસેક કિ.મી. દૂર સાબરમતીને કિનારે એક અંગ્રેજ ટાળીએ સિંહનો શિકાર કર્યાનું ફેન્સે લખે છે. ૧૮ આને અર્થ એ થયો કે સૌરાષ્ટ્રના સિંહ ત્યાં સુધી પણ આવતા હશે.
પ્રાચીન કાલથી ખંભાતમાં અકીકને ઉદ્યોગ હતો અને ૧૮ મી સદી સુધી પણ એ એક મુખ્ય ધંધા તરીકે ચાલુ હતો. ખંભાતને કાપડ ઉદ્યોગ પણ એ જ રીતે પ્રસિદ્ધ હતે. ખંભાત “દુનિયાનું વસ્ત્ર' કહેવાતું, કેમકે ભારતના બીજા ભાગમાં બનેલું કાપડ પણ ખંભાતથી પરદેશ ચડતું. ઠેઠ ૧૮મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં પણ ખંભાતની અધી વસ્તી વર્ણાટકામના કારીગરોની હતી અને ખંભાતના કારીગરોને મુંબઈ લઈ જવાની વાત પણ થયેલી. ૧૮ મી સદીમાં અંગ્રેજી કેડીના પત્રવ્યવહારમાં માલની ખરીદીમાં ખંભાતમાં પેદા થતી કાપડની અનેક જાતનાં નામ આપ્યાં છે. ૨૧ મજબૂત અને એકદમ ઊઘડે નહિ તેવા તાળા માટે “ખંભાતી તાળું ” એ રૂઢિપ્રયોગ ગુજરાતી ભાષામાં પ્રસિદ્ધ છે એ બતાવે છે કે ખંભાતનાં તાળાં એક કાળે વખણાતાં. ૧૮ મી સદીની અધવધ પછી રાજકીય અસ્થિરતાના કારણે ખંભાતના પરરાષ્ટ્રિય વેપાર મંદ પડી ગયો હતું, પણ અકીક, હાથીદાંતને સામાન અને કાપડ એ મુખ્ય નિકાસ હતી. એ સદીનાં છેવટનાં વર્ષોમાં જાડું રંગીન કાપડ મોટા પ્રમાણમાં આફ્રિકા જતું તથા મીઠું અને તમાકુની પણ નિકાસ થતી. ૨૨ ભરૂચ પણ કાપડ ઉદ્યોગનું સારું કેદ્ર હતું અને ઓગણીસમી સદીના પ્રારંભમાં ભરૂચથી પરદેશ મોકલવા માટે દર વર્ષે આશરે સવા ચાર લાખ રૂપિયાનું કાપડ તૈયાર થતું.૨૩ સુતરાઉ
